sábado, 5 de noviembre de 2011

BLOQUE I: A CIENCIA

I. DEFINICIÓN.
II. HISTORIA.
III. ALGÚNS CONCEPTOS CLAVE.
IV. ALGÚNS PUNTOS DE DISCUSIÓN.
**************
I. DEFINICIÓN.
A filosofía da ciencia é a investigación sobre a natureza do coñecemento científico e a práctica científica. Ocúpase de saber como se desenvolven, avalían e cambian as teorías científicas, e de saber se a ciencia é capaz de revelar a verdade das entidades ocultas e os procesos da natureza. Son filosóficas as dúas proposicións básicas que permiten construír a ciencia:
* A natureza é regular, uniforme e intelixible.
* O ser humano é capaz de comprender a natureza.
Estes dous supostos metafísicos non son cuestionados na actualidade. O que intenta a filosofía da ciencia é explicar cousas como:
a) a natureza e a obtención das teorías e conceptos científicos;
b) a relación destes coa realidade;
c) como a ciencia explica, predicir e controla a natureza;
d) os medios para determinar a validez da información;
e) a formulación e uso do método científico;
f) os tipos de razoamento utilizados para chegar a conclusións;
g) as implicacións dos diferentes métodos e modelos de ciencia.
En definitiva é establecer as condicións nas que un coñecemento poida ser considerado válido, é dicir, aceptado como verdadeiro pola comunidade científica.
A filosofía da ciencia comparte algúns temas coa gnoseología, a teoría do coñecemento. Con todo, ambas as disciplinas difiren desde o punto de vista metodológico e filosófico. A filosofía da ciencia -disciplina máis recente- ocúpase do coñecemento científico (que, tradicionalmente, distínguese doutros tipos de coñecemento, como o ético ou estético). Pola súa banda, a teoría do coñecemento ocúpase dos límites e condicións de posibilidade de todo coñecemento.
Algúns científicos mostraron un vivo interese pola filosofía da ciencia e uns poucos, como Galileo Galilei, Isaac Newton e Albert Einstein, fixeron importantes contribucións. Numerosos científicos, con todo, déronse por satisfeitos deixando a filosofía da ciencia aos filósofos e preferiron seguir facendo ciencia no canto de dedicar máis tempo a considerar como se fai a ciencia. Dentro da tradición occidental, entre as figuras máis importantes anteriores ao século XX destacan Aristóteles, René Descartes, John Locke, David Hume, Emmanuel Kant e John Stuart Mill.
A filosofía da ciencia non se denominou así ata a formación do Círculo de Viena, a principios do século XX. Na mesma época, a ciencia viviu unha gran transformación por mor da teoría da relatividad e da mecánica cuántica. Na filosofía da ciencia actual as grandes figuras son Karl R. Popper, Thomas Kuhn, Imre Lakatos e Paul Feyerabend.
II. HISTORIA.
1. Os precursores.
Para Aristóteles, a ciencia era coñecemento certo por medio de causas. Esta definición (tendo en conta o amplo concepto de ciencia da antigüidade, diferente do máis restritivo actual) tivo vixencia en Europa occidental durante séculos, ata que foi rexeitada pola nova filosofía natural que nacía nos séculos XVII e XVIII.
A escolástica propuxo a regularidade e uniformidade para a súa aplicación na ciencia.
René Descartes pretendía un coñecemento certo baseado na existencia indubidable dun suxeito pensante, e avanzar grazas a ideas claras e distintas. O papel da experiencia quedaba nun segundo plano. Non é de estrañar que, no campo da ciencia, os racionalistas destacasen en matemáticas, como o mesmo Descartes ou como Leibniz, creador xunto con Newton do cálculo infinitesimal.
A corrente filosófica iniciada por Francis Bacon propuña un coñecemento da natureza empirista e inductista. Para elixir entre teorías rivais non había que recorrer á argumentación, senón realizar un experimento crucial (instantia crucis) que permitise a selección.
David Hume, o principal filósofo empirista, subliñou aínda máis a importancia dos feitos fronte ás interpretacións. Pero o racionalismo e o empirismo clásicos destacaban excesivamente un dos aspectos da ciencia (a racionalidade ou a experiencia) en detrimento do outro.
O idealismo transcendental de Kant intentou unha primeira síntese de ambos os sistemas na que o espazo e o tempo absolutos de Newton convertéronse en condicións que impón a mente para poder aprehender o mundo externo.
Dentro da tradición empirista Auguste Comte propuxo unha filosofía, o positivismo, na que a ciencia reducíase a relacionar fenómenos observables, renunciando ao coñecemento de causas.
Ernst Mach exerceu, co seu empiriocriticismo, unha gran influencia que preparou o nacemento do Círculo de Viena. Mach desenvolveu unha filosofía de orientación empirista centrada nos conceptos e métodos da ciencia. Esta debe estudar só as aparencias (os fenómenos), de forma que intentar estudar algo que non se nos presenta directamente aos sentidos é facer metafísica. Coherente coas súas ideas filosóficas, Mach opúxose ata o final á nova teoría atómica, cuxo obxecto é inalcanzable á experiencia.
Pierre Duhem afirmou que "toda lei física é unha lei aproximada; polo tanto, seguindo a lóxica estrita, non pode ser nin verdadeira nin falsa; calquera outra lei que represente as mesma experiencias coa mesma aproximación pode pretender, con tanto dereito como a primeira, o título de lei verdadeira, ou, para falar máis exactamente, de lei aceptable". Aínda así, Duhem opinaba que a medida que a ciencia avanza, vaise achegando progresivamente a unha descrición máis fiel da natureza.
2. A ciencia como produto da lóxica e a razón.
2.1 A filosofía analítica.
O empirismo e o loxicismo son as dúas principais fontes das orixes da filosofía analítica. Un dos primeiros movementos fortes dentro desta corrente foi o positivismo lóxico ou empirismo lóxico. Dentro dela tamén ten un lugar especial o estudo da lóxica e as linguaxes, a filosofía da linguaxe (onde destacaron Ludwig Wittgenstein e Bertrand Russell.
Adóitase considerar que a filosofía da ciencia alcanza a súa idade adulta nos anos 1920 coa aparición do Círculo de Viena, no que se encadrou un nutrido grupo de filósofos como Rudolf Carnap, Otto Neurath, Hans Hahn, Kurt Gödel, Willard V. Quine. A imitación do de Viena, Hans Reichenbach fundou o Grupo ou Círculo de Berlín.
O Círculo de Viena propuxo un modelo de ciencia no que esta procede mediante xeralizacións (indución) a partir dos datos. A visión da ciencia do Círculo de Viena é chamada tamén Concepción Herdada ou Concepción Herdada da Ciencia. A idea central do positivismo e do neopositivismo é que a ciencia debe utilizar as teorías como instrumentos para predicir fenómenos observables e debe renunciar a buscar explicacións. A procura de explicacións é función da metafísica, que non é ciencia senón palabrería carente de significado. Así, o neopositivismo presenta unha visión instrumentalista da ciencia. De acordo con estas ideas os integrantes do Círculo defenderon un criterio verificacionista de significado que agrupaba os enunciados en dúas clases:
a) enunciados con sentido, que son afirmacións que poden comprobarse empíricamente se son verdadeiras ou falsas;
b) enunciados sen sentido, que son enunciados mal construídos cuxa verdade ou falsidade non pode comprobarse empíricamente.
Baseándose neste criterio, o Círculo foi fortemente antimetafísico e antiteológico.
Co progreso da ciencia esta comezou o estudo de campos que están máis aló da experiencia, como pode ser a física de altas enerxías ou a física atómica. Nesta situación o criterio empirista de verdade conduciu a moitos problemas, o que levou a diversas matizacións do mesmo. O verificacionismo estrito acabou sendo abandonado e substituído pola contrastación entre proposicións e observacións, o que permite unha confirmación gradualmente crecente das teorías.
A afirmación introducida polo empirismo de que hai datos puros (sen ningún tipo de interpretación nin elaboración) e a positivista de que a ciencia debe utilizar unha linguaxe observacional exento de teoría son especialmente criticadas polos principais filósofos da ciencia desde fai décadas e, na actualidade, o neopositivismo estrito xa non está considerado como viable. Con todo, na súa época exerceu un dominio absoluto na filosofía da ciencia. A súa influencia foi capital e é rastreable en moitos filósofos da actualidade.
2.2 O falsacionismo.
Aínda que Karl Popper tivo nos seus comezos moita relación cos integrantes do Círculo de Viena, desde a súa primeira obra A lóxica da investigación científica (1934) xa se mostrou moi crítico con este. Con todo este traballo tivo moi pouca difusión durante anos, e non foi ata principios da década dos sesenta cando Popper comezou a ser coñecido e valorado.
Fronte ao neopositivismo, Popper cualificou a súa postura de racionalismo crítico. A diferenza do Círculo de Viena, para Popper a ciencia non é capaz de verificar se unha hipótese é certa, pero si pode demostrar se esta é falsa. Por iso non serve a indución, porque por moito que se experimente nunca se poderá examinar todos os casos posibles, e basta cun só contraexemplo para botar por terra unha teoría. Así pois, fronte á postura verificacionista preponderante ata ese momento en filosofía da ciencia, Popper propón o falsacionismo. Aínda que Popper era realista non aceptaba a certeza, é dicir, nunca se pode saber cando o noso coñecemento é certo.
Popper comezou describindo a ciencia, pero na súa evolución filosófica acabou sendo prescriptivo (aínda que sen chegar ao rigor normativo do Círculo), recomendando á ciencia o método hipotético deductivo. É dicir, a ciencia non elabora enunciados certos a partir de datos, senón que propón hipóteses (que aínda que se baseen na experiencia adoitan ir máis aló desta e predicir experiencias novas) que logo somete ao filtro experimental para detectar os erros.
3. A reacción
Ata a década dos sesenta prevaleceran as explicacións lóxicas da ciencia. A partir da obra de Thomas Kuhn A estrutura das revolucións científicas houbo un cambio na perspectiva e empezáronse a ter en conta os aspectos históricos, sociolóxicos e culturais da ciencia.
3.1 Ciencia, historia e revolución científica
As estruturas das revolucións científicas pódese clasificar de descritiva. Apenas dedica espazo a conceptos como verdade ou coñecemento, e presenta a ciencia baixo un enfoque histórico e sociolóxico. As teorías dominantes baixo as que traballan os científicos conforman o que Kuhn chama paradigma. A ciencia normal é o estado habitual da ciencia no que o científico non busca criticar, de ningún xeito, o paradigma, senón que dá este por asumido e busca a ampliación do mesmo. Se o número ou a importancia de problemas non resoltos dentro dun paradigma é moi grande, pode sobrevir unha crise e cuestionarse a validez do paradigma. Entón a ciencia pasa ao estado de ciencia extraordinaria ou ciencia revolucionaria no que os científicos ensaian teorías novas. Se se acepta un novo paradigma que substitúa ao antigo produciuse unha revolución científica. Así se entra nun período novo de ciencia normal no que se intenta coñecer todo o alcance do novo paradigma.
O novo paradigma non se admite unicamente por argumentos lóxicos, neste proceso interveñen de xeito importante aspectos culturais propios da persoa do científico. Segundo Kuhn, a visión da natureza que acompaña ao novo paradigma non pode compararse baixo ningún elemento común á do antigo; a isto Kuhn chama a inconmensurabilidad dos paradigmas. O novo admítese de forma xeneralizada cando os científicos do antigo paradigma van sendo substituídos.
3.2 Programas de investigación científica
Lakatos intentou adaptar o sistema de Popper á nova situación creada por Kuhn. A súa intención era realizar unha reconstrución racional da historia da ciencia, mostrando que esta progresaba de modo racional. A historia da ciencia mostra que esta non avanza só falsando teorías con feitos, hai que ter en conta a competencia entre teorías e a confirmación de teorías. Por iso substitúe o falsacionismo inxenuo de Popper por un falsacionismo sofisticado. Na realidade a ciencia non avalía unha teoría illada, senón un conxunto delas que conforman o que Lakatos chama programa de investigación científica. Un programa de investigación rexéitase ao completo cando se dispoña dun substituto superior, que explique todo o que explicaba o anterior máis outros feitos adicionais. Lakatos recoñece que a dificultade deste esquema radica en que, na práctica, pode custar anos levalo a cabo, ou ata ser inaplicable en programas de investigación moi complexos.
3.3 Pluralismo metodolóxico.
Paul K. Feyerabend afirmou que unha metodoloxía científica universalmente válida é un contrasenso, que non poden ditarse normas á ciencia para o seu desenvolvemento. Criticou acedamente o cientificismo por ser "castelos no aire" e como alternativa propuxo un anarquismo epistemolóxico. Posto que non hai coñecementos certos e non se sabe que paradigmas dominarán a ciencia do futuro, descartalos agora supón pechar portas ao mañá.
4. Correntes actuais.
Para falar dunha filosofía da ciencia non basta con ter unha visión panorámica do que é filosofía e do que é ciencia. Tampouco é suficiente o seguimento histórico das opinións e conceptos emitidos polos pensadores do pasado. É necesario situarse no pensamento actual dos científicos máis avanzados e respectar os seus conceptos sobre o que eles consideran como ciencia, e é necesario entender que o dominio da filosofía son os conceptos universais e abstractos que nunca poden chegar a ser obxecto da ciencia.
Ciencia e filosofía son terreos incompatibles; o campo da filosofía é de conceptos abstractos e de principios universais o campo da ciencia é de corpos tratados especificamente un a un, diseccionados e analizados minuciosamente dentro de todas as súas características, reaccións e comportamentos especificamente individuais.
É extremadamente complexo (e, posiblemente, aínda falta algo máis de perspectiva temporal) presentar un panorama completo da filosofía da ciencia dos últimos trinta ou trinta e cinco anos. Así como todos os autores anteriores xa morreron, a maioría dos que veñen a continuación non. Aquí intentarase presentar un bosquejo da gran variedade de enfoques actuais pero tendo en mente que, dentro de poucos anos, algunhas das correntes mencionadas poden pasar ao esquecemento, e que destaquen outros pensadores que hoxe teñen unha repercusión menor. Así como anteriormente podíase falar de "o método" da ciencia, o gran desenvolvemento de moitas disciplinas científicas fixo que os filósofos da ciencia comecen a falar de "os métodos", xa que non é posible identificar un método único e universalmente válido. A idea herdada da física clásica de que todo é reducible a expresións matemáticas cedeu terreo ante situacións novas como a teoría do caos ou os avances da bioloxía. Doutra banda desapareceron cuestións que chegaron a cubrir centos de páxinas e xeraron grandes controversias. Quizais o caso máis flagrante sexa o do problema da demarcación, centrado na distinción (demarcación) entre ciencia e outros coñecementos non científicos. Practicamente o tema desaparece logo de Popper e é seguido en España por Gustavo Bueno na súa teoría do peche categorial.
4.1 Estructuralistas.
Aparte da coincidencia de nome, o programa estructuralista de reconstrución das teorías non ten nada que ver co estructuralismo iniciado pola análise lingüística proposto por Saussure. En filosofía da ciencia o estructuralismo naceu a partir da publicación en 1971 do libro A estrutura lóxica da física matemática de Joseph D. Sneed como unha síntese do aparello formal do racionalismo crítico e do positivismo lóxico coa corrente historicista da ciencia. O estructuralismo foi reelaborado e divulgado por Wolfgang Stegmüller e C. Ulises Moulines.
A característica máis destacada destas reconstrucións é o seu concepto de teoría científica como unha estrutura, de aí o nome desta proposta metodológica. Xunto coas restricións empíricas, unha teoría consta dunha estrutura conceptual e dun ámbito de aplicación. Posto que as teorías non se presentan illadas senón interrelacionadas tamén é necesario estudar as relacións entre teorías, as redes teóricas. Entre estas relacións atopamos a de redución, quizá a máis destacada polo seu papel na unidade da ciencia. A pesar das múltiples teorías que poidan coexistir para explicar os mesmos feitos, a unidade ontológica da ciencia pode salvarse se todas elas son reductibles a unha soa teoría (ou a unhas poucas non inconmensurables entre si). Esta relación interteorética desempeña un papel fundamental, por exemplo, no traballo dos físicos na súa procura da Teoría do todo.
Moulines propón unha definición recursiva da filosofía da ciencia como teorización sobre teorizaciones, cuxa epistemoloxía non é descritiva nin prescriptiva, senón interpretativa. As teorías da ciencia son construcións culturais, pero iso non implica que a filosofía da ciencia sexa substituída por unha socioloxía da ciencia.
4.2 Filosofía da ciencia naturalizada.
Para Ronald N. Giere o propio estudo da ciencia debe ser tamén unha ciencia: "A única filosofía da ciencia viable é unha filosofía da ciencia naturalizada". Isto é así porque a filosofía non dispón de ferramentas apropiadas para o estudo da ciencia en profundidade. Giere suxire, pois, un reduccionismo no sentido de que para el a única racionalidade lexítima é a da ciencia. Propón o seu punto de vista como o inicio dunha disciplina nova, unha epistemoloxía naturalista e evolucionista, que substituirá á filosofía da ciencia actual.
Larry Laudan propón substituír o que el denomina modelo xerárquico da toma de decisións polo modelo reticulado de xustificación. No modelo xerárquico os obxectivos da ciencia determinan os métodos que se utilizarán, e estes determinan os resultados e teorías. No modelo reticulado tense en conta que cada elemento inflúe sobre os outros dous, a xustificación flúe en todos os sentidos. Neste modelo o progreso da ciencia está sempre relacionado co cambio de obxectivos, a ciencia carece de obxectivos estables.
4.3 Realismo fronte a empirismo.
O debate sobre o realismo da ciencia non é novo, pero na actualidade aínda está aberto. Bas C. Van Fraasen (1941), empirista e un dos principais opoñentes do realismo, opina que todo o que se require para a aceptación das teorías é a súa adecuación empírica. A ciencia debe explicar o observado deducíndoo de postulados que non necesitan ser verdadeiros máis que naqueles puntos que son empíricamente comprobables. Chega a dicir que "non hai razón para afirmar sequera que existe unha cousa tal como o mundo real". É o empirismo construtivo, para o que o decisivo non é o real, senón o observable.
Laudan e Giere presentan unha postura intermedia entre o realismo e o subjetivismo estritos. Laudan opina que é falso que só o realismo explique o éxito da ciencia. Giere propón que hai ciencias que presentan un alto grao de abstracción, como a mecánica cuántica, e utilizan modelos matemáticos moi abstractos. Estas teorías son pouco realistas. As ciencias que estudan fenómenos naturais moi organizados como a bioloxía molecular, utilizan teorías que son moi realistas. Por iso non se pode utilizar un criterio uniforme de verdade científica.
Rom Harré (1927) e o seu discípulo Roy Bhaskar (1944) desenvolveron o realismo crítico, un corpo de pensamento que quere ser o herdeiro da Ilustración na súa loita contra os irracionalismos e o racionalismo reduccionista. Destacan que o empirismo e o realismo conducen a dous tipos diferentes de investigación científica. A liña empirista busca novas concordancias coa teoría, mentres que a liña realista intenta coñecer mellor as causas e os efectos. Isto implica que o realismo é máis coherente cos coñecementos científicos actuais.
Dentro da corrente racionalista de oposición ao neopositivismo atópase a Mario Bunge (1919). Analiza os problemas de diversas epistemoloxías, desde o racionalismo crítico popperiano ata o empirismo, o subxecivismo ou o relativismo. Bunge é realista crítico. Para el a ciencia é falibilista (o coñecemento do mundo é provisional e incerto), pero a realidade existe e é obxectiva. Ademais preséntase como materialista , pero para subliñar os problemas desta doutrina apostila que se trata dun materialismo emerxentista.
4.4 Socioloxía da ciencia.
Robert K. Merton considérase o fundador da socioloxía da ciencia nos anos corenta, logo moi influída polos traballos de Kuhn, 'A estrutura das revolucións científicas', 1962 e 1969. A achega básica para a filosofía da ciencia foi introducir o termo paradigma como supostos teóricos xenerais: leis máis técnicas nunha comunidade científica determinada, onde un antigo paradigma é total ou en parte substituído e chámase revolución científica este proceso e o cambio non é de forma acumulativa, senón paradigmático. O capítulo IX desenvolve os conceptos. A primeira edición foi ampliada en 1969 e así é a primeira edición en español.
A primeira socioloxía distinguía uns factores internos da propia ciencia (metodoloxía, obxectivos, etc.) que eran independentes doutros factores externos (sociolóxicos, políticos, etc.) non pertencentes á ciencia. Pero a socioloxía da ciencia actual prescinde desta distinción. David Bloor e Barry Barnes son os principais expoñentes. Afirman que os científicos son persoas que se poden ver tan afectadas polos factores sociolóxicos que debemos pensar que todas as crenzas son igualmente problemáticas.
Bruno Latour e Steve Woolgar propoñen un concepto antropolóxico da ciencia e, xa que logo, o seu estudo por esta disciplina. Xunto coas influencias antropolóxicas, aúnan tamén correntes filosóficas como o pragmatismo, para crear algo así como unha epistemoloxía alternativa e adecuada "aos feitos". Conceptos craves nos seus estudos son o de tradución, inscrición, etc.
III. Algúns conceptos clave.
LEI CIENTÍFICA: Enunciado de forma universal que expresa relacións constantes entre fenómenos naturais, ou feitos, ou propiedades de cousas, e cuxa verdade foi suficientemente contrastada pola experiencia e a observación. En filosofía da ciencia discútese amplamente sobre formulacións rigorosas do concepto de lei científica. Normalmente relaciónalla co concepto de explicación científica, que se considera obxectivo fundamental de toda ciencia.
TEORÍA CIENTÍFICA: Conxunto de enunciados ordenados sistematicamente, (xeralmente leis científicas), que poden someterse a contrastación e por cuxo medio é posible a explicación e a predicción dos fenómenos da natureza. As teorías xorden da necesidade que ten o coñecemento humano de ir máis aló dos simples datos, ou feitos, inmediatos da experiencia e das meras xeralizacións empíricas para poder comprendelos e interpretalos.
HIPÓTESE: (do grego hypóthesis, do verbo hypotíthemi, pór debaixo: proposta, suposición) É unha suposición, ou un suposto, con miras a explicar algo. Referida á ciencia, é unha xeralización ou enunciado xeral que, en principio, supón unha interpretación de determinados feitos, e que adoptamos transitoriamente como verdadeira mentres a sometemos a confirmación ou refutación.
PARADIGMA: (do grego parádeigma, exemplar, modelo, exemplo). É a noción central da filosofía da ciencia de Th. Kuhn. A ciencia non é meramente un sistema teórico de enunciados que se desenvolven na mente dos individuos que se dedican a ela, senón que é unha actividade que leva a cabo unha comunidade de científicos, nunha época determinada da historia e en condicións sociais concretas. O desenvolvemento histórico da ciencia supón a existencia dun «paradigma», que Kuhn define como un conxunto de crenzas, valores e técnicas compartidos por unha comunidade científica.
CONTRASTACIÓN: (en inglés, testing) Conxunto de operacións, teóricas e experimentais, por medio das cales ponse a proba unha hipótese científica ou dunha teoría. Obedece á idea de que só a concordancia cos feitos xustifica unha hipótese ou unha teoría. Os seus posibles resultados son a confirmación ou a refutación.
FALSACIÓN: Procedemento metodolóxico para determinar se unha teoría, unha hipótese ou un enunciado son falsos. Unha teoría ou unha hipótese considérase falsada se resulta falsa unha das súas consecuencias.
VERIFICACIÓN: (do latín verificare, presentar como verdadeiro) É a comprobación da verdade dunha hipótese científica empírica. Nun sentido amplo, consiste no proceso de buscar probas en que apoiar a verdade dunha hipótese. No método hipotético-deductivo, e en sentido máis restrinxido, é o proceso de confirmación dunha hipótese ou dunha consecuencia lóxica deducida dela, coa intención de determinar a verdade da mesma.
REFUTACIÓN: Un dos dous posibles resultados, xunto coa verificación ou confirmación, na contrastación de hipótese. Unha hipótese é refutada ou negada cando é incompatible ou contraditoria cos feitos. É o contrario de verificación.
AXIOMA: (do grego axíoma, estimación, de axios, digno) ou POSTULADO. Enunciado ou proposición inicial dun sistema deductivo, non demostrada dentro do mesmo sistema, que se toma como punto de partida da demostración de calquera teorema do sistema.
TEOREMA: (do grego, theórema, o que se pode contemplar cos ollos ou co entendemento) Termo propio das ciencias matemáticas, que designa unha conclusión demostrada a partir de axiomas, ou postulados, e definicións. En lóxica, o enunciado que a modo de conclusión demóstrase por deducción a partir dun conxunto baleiro de premisas. É, xa que logo, unha verdade lóxica, unha verdade necesaria.
MÉTODO: (do grego méthodos, procura, investigación, de metá, cara a, e odós, vía, camiño) Segundo a etimoloxía, camiño que debe ser percorrido para chegar a un punto ou resultado, ou modo de facer unha cousa. En xeral, é o xeito de proceder racional para lograr un fin determinado, non só escollendo os medios convenientes, senón tamén póndoos en práctica segundo unha orde razoada, adecuado e consecuente, que se expresa mediante regras ou normas. O fin ou obxectivo que se quere obter, mediante un método, non ha de ser necesariamente científico, pero unha das características fundamentais do coñecemento científico é que se trata dun coñecemento metodolóxico.
MÉTODO HIPOTÉTICO-DEDUCTIVO: Método científico, propio das ciencias fácticas e oposto ao inductivismo, que sostén que as hipóteses científicas non se derivan da observación, senón que son producto da creatividade humana, que mediante elas intenta achar a solución a un problema. O recurso á experiencia só é necesario para a contrastación da hipótese, deducindo dela unha conclusión en forma de enunciado observacional, que se compara cos feitos. Os defensores deste método sosteñen que representa, tamén na ciencia, o modo común de razoar. Os seus pasos característicos son: formulación dunha hipótese, deducción dun enunciado observacional, contrastación do enunciado para determinar se se produce unha confirmación ou unha refutación da hipótese.
DEDUCCIÓN: (do latín deductio, acción de derivar ou facer descender, conducción; corresponde aos aristotélicos, apagogé, e apódeixis) Operación mental, chamada inferencia, pola que afirmamos a verdade dun enunciado partindo da verdade de enunciados coñecidos. Unha deducción toma a forma expresa dun razoamento, ou secuencia de fórmulas que ou son axiomas, ou teoremas, ou premisas ou fórmulas derivadas doutras mediante regras de inferencia.
INDUCCIÓN: (do latín inductio, acción de conducir, introducir, que traduce o grego epagogé, derivado de epagein, conducir, levar) Nun sentido xeral, xa desde a antigüidade clásica, encerra a idea de dirixirse un mesmo ou dirixir aos outros cara a un concepto xeral ou cara a unha verdade universal, a partir de casos menos xerais ou universais. Na práctica supón crer que do coñecemento dos feitos, directamente coñecidos que cumpren unha mesma propiedade, podemos pasar ao coñecemento de hipótese, leis ou teorías xerais. A inducción pode ser completa e incompleta.
FALSACIONISMO: A teoría sobre o método científico, de Popper, baseada na súa concepción da ciencia como sistema de conxecturas e refutacións, segundo a cal unha hipótese ou teoría científica é un enunciado universal, cuxa verdade non pode demostrarse, porque ningunha serie finita de observacións -ningún procedemento inductivo- pode establecer a confirmación dunha hipótese, pero cuxa falsidade si pode determinarse, mediante a refutación ou falsación da mesma.
DETERMINISMO: En xeral, a teoría que sostén que nada sucede ao azar, senón que todo débese a causas necesarias, de forma que, coñecendo as causas ou a suma de condicións necesarias dun suceso é posible prever a existencia e as características do efecto. Máis especificamente, o determinismo universal, tamén chamado determinismo causal, afirma que todo fenómeno do universo ocorre segundo leis causais; este determinismo pode chamarse tamén principio de causalidade. O determinismo filosófico sostén, en particular, que tamén as accións humanas están causalmente determinadas e son, xa que logo, previsibles e predictibles.
INDETERMINISMO: É a afirmación de que non todos os acontecementos ou fenómenos do universo están sometidos a leis causais, por oposición ao determinismo, ou principio de causalidad universal, que afirma que todo o que sucede débese a unha causa. Nun sentido metafísico, o indeterminismo sostén que non todo explícase pola presenza ou ausencia dunha causa necesaria, posto que, para os actos humanos existe o libre albedrío, ou a vontade humana libre.
PROGRESO: (do latín progressus, participio de progredi, ir cara a adiante) En xeral, desenvolvemento, avance ou cambio cara a «adiante», «cara a mellor», cara a unha situación comparativamente mellor que a presente. Normalmente, o termo úsase en sentido histórico e con el descríbese a característica que posúe a historia de ser un proceso lineal, que, avanzando desde o pasado ata o presente e cara ao futuro, produce, cando vai dirixido pola razón, o coñecemento e a ciencia, un aumento de benestar xeral e civilización.
EXPLICACIÓN CIENTÍFICA: É o obxectivo fundamental de toda ciencia. As ciencias pretenden, substancialmente e ante todo, dar explicacións sistemáticas e ben funda amentadas do máximo numero posible de regularidades naturais. Por explicación hai que entender, en principio, toda resposta que segue a un «por que?». Como as preguntas son ambiguas e poden facerse desde moitas perspectivas, os tipos de explicación que se intentan son tamén múltiples. Normalmente enténdese que as explicacións fanse recorrendo a leis e principios e que estes son satisfactorios. Non son explicacións satisfactorias, e non son, xa que logo científicas, aquelas que recorren á intervención de poderes ou seres imaxinarios; as que proveñen da chamada «filosofía popular», ou da «sabedoría popular» e as que son propias das técnicas e saberes prácticos.
COMPRENSIÓN: (do latín comprehensio, acción de captar globalmente) Nun sentido amplo, e en contextos filosóficos, equivale a «entender» os aspectos globais dunha cuestión ou problema, pero no ámbito das ciencias do espírito, emprégase nun sentido máis restrinxido, como oposto a «explicación». As ciencias da natureza «explican» os fenómenos físicos recorrendo a leis, sobre todo causales, mentres que as ciencias humanísticas ou morais, (denominadas tamén ciencias do espírito), como son a historia, a psicoloxía, a sociología, o dereito, a moral, a arte, a filosofía etc., é dicir, todas aquelas ciencias que, segundo Dilthey, configuran o mundo do espírito obxectivo, intentan «comprender» o seu obxecto.
HERMENÉUTICA: (do grego, hermeneia, tradución, explicación, expresión ou interpretación que permite a comprensión) En xeral significa, pois, a arte da interpretación dun texto, é dicir, a posibilidade de referir un signo ao seu designado para adquirir a comprensión. Actualmente, este termo designa unha teoría filosófica xeneral da interpretación.
INFERIR: (do latín inferre, levar, discorrer) Operación mental pola que dunha verdade coñecida pásase a outra non coñecida. Sacar unha consecuencia ou deducir unha cousa doutra.
EMPÍRICO: (do grego empeirikós, baseado na experiencia, experimentar). Etimoloxicamente, baseado na soa experiencia, como o saber dos antigos médicos, que se denominan a si mesmos empeirikoi - empíricos-, por oposición ao saber que provén dun coñecemento teórico ou de base racional. O uso actual conserva esta referencia á experiencia, ao experimento ou aos feitos; dise tamén fáctico, ou factual, por exemplo cando falamos de ciencias empíricas ou ciencias fácticas. Empírico, no ámbito epistemolóxico, é o que alcanza polos sentidos en oposición ao que se alcanza, mediante a razón.
IV. Algúns puntos de discusión.
A. A natureza das afirmacións e dos conceptos científicos: o asunto do empirismo na ciencia.
A ciencia tira conclusións sobre o modo que o mundo é, e o modo que a teoría científica se relaciona a ese mundo. A ciencia tíraas por medio de evidencias, de experimentación, dedución lóxica, e pensamento racional a fin de examinar o mundo e os individuos que existen dentro da sociedade. Ao facer observacións dos individuos e os seus arredores, a ciencia busca explicar os conceptos da vida diaria.
Un concepto central en filosofía da ciencia é o empirismo, ou dependencia da evidencia. Empirismo é a visión de que o coñecemento deriva da experiencia do mundo. Nese sentido, as afirmacións están suxeitas e son derivadas de nosas experiencias ou observacións. As hipóteses científicas desenvólvense e téstanse a través de métodos empíricos por medio de observacións e experimentos. Unha vez reproducidos dabondo, a información resultante conta como probas sobre as que a comunidade científica desenvolve teorías que se propoñen explicar os feitos do mundo.
As observacións inclúen a percepción, e entón danse os actos cognitivos propiamente ditos. Isto é, as observacións están por si soas enquistadas na nosa comprensión de como funciona o mundo; se esta comprensión mudar, as observacións poden tamén aparentemente mudar.
Os científicos tentan usar a indución, a dedución e os métodos cuasi-empíricos e invocar metáforas conceptuais chaves para articular as observacións nunha estrutura coherente e autoconsistente.
1. Realismo científico (ou empirismo inxenuo) versus instrumentalismo.
a) O realismo científico, ou empirismo inxenuo, é a visión de que o universo se explica como realmente é a través das afirmacións científicas. Os realistas defenden que cousas tales como electrons e campos magnéticos existen realmente. É inxenuo no sentido de igualar os modelos científicos coa verdade, aínda que é a visión que acostuman adoptar a maior parte dos científicos.
b) En contraste co realismo, o instrumentalismo defende que as nosas percepcións, ideas e teorías científicas non refleten necesariamente o mundo real con precisión, aínda que sexan uns instrumentos útiles para explicar, predicir e controlar as nosas experiencias. Para un instrumentalista, os eléctrons e os campos magnéticos poden existir ou non de feito. Para os instrumentalistas, o método empírico úsase para facer non máis do que mostrar que teorías son consistentes coas observacións. O instrumentalismo está maiormente baseado na filosofía de John Dewey e, dun modo máis xeral, o pragmatismo, o cal influenciouse por filósofos como Willian James e Charles Sanders Peirce.
2. Construtivismo social.
Unha área de interese entre historiadores, filósofos, e sociólogos da ciencia é a extensión na cal as teorías científicas se amoldan aos seus contextos políticos e sociais. Ese concepto usualmente coñécese como construtivismo social. O construtivismo social é nun sentido unha extensión do instrumentalismo que incorpora os aspectos sociais da ciencia. Na súa forma máis forte, ve a ciencia como un mero discurso entre científicos, co feito obxectivo desempeñando pouco papel, se desempeñar algún. Unha forma máis fraca da posición construtivista pode defender que os factores sociais desempeñen un papel importante na aceptación de novas teorías científicas.
Do lado máis forte, a existencia do planeta Marte é irrelevante, desde que todo o que realmente temos son observacións, teorías e mitos, os cales son construídos por si sós a través da interacción social. Deste lado, as afirmacións científicas son a respeito dunha sobre a outra, e o test empírico é non máis que algo para checar a consistencia entre diferentes conxuntos de teorías socioloxicamente construídas. Ese lado rexeita o realismo. Tórnase difícil, entón, explicar como a ciencia se difire de calquera outra disciplina; igualmente, con todo, tórnase difícil dar un parecer do extraordinario éxito da ciencia en producir tecnoloxía aplicábel.
Do lado máis fraco, pódese dicir que o planeta Marte ten unha existencia real, separada e distinta das nosas observacións, teorías e mitos relacionados. Aínda que as teorías e observacións son construídas socialmente, parte do proceso de construción inclúe o asegurar a correspondencia dalgún tipo con esa realidade. Deste xeito, as afirmacións científicas son sobre o mundo real. A cuestión crucial para ese lado é explicar esa correspondencia. Cal é a xustificación da reivindicación de que as fotos da última leva son nalgún sentido máis reais que o mito romano sobre Marte? É importante, entón, para os Construtivistas Sociais considerar como se xustifican as afirmacións científicas.
3. Análise e reducionismo.
a) Análise é a actividade de dividir unha observación ou teoría en conceptos máis simples a fin de comprendelos. A análise é tan esencial para a ciencia canto para todos os emprendimentos racionais. Sería imposíbel, por exemplo, describir matematicamente o movemento dun proxectil sen separar a forza da gravidade, o ángulo de proxección e a velocidade inicial. Somente é posíbel despois desa análise formular unha teoría adecuada do movemento .
b) O reducionismo en ciencia pode ter diferentes sentidos. Un tipo de reducionismo é a crenza que todos os campos de estudo están en última instancia suxeitos a explicación científica. Talvez un suceso histórico poida explicarse en termos sociolóxicos e psicolóxicos, os cales tamén poderían ser descritos en termos de psicoloxía humana, e a cal á súa vez podería ser descrita en termos de química e física. O suceso histórico foi reducido a un evento físico. Iso podería implicar que o suceso histórico non existe fóra do suceso físico, negando a existencia dun fenómeno emerxente.
Daniel Dennett inventou o termo greedy reductionism (reducionismo ganancioso) para describir o presuposto de que tal reducionismo era posíbel. El afirma que é apenas "má ciencia", buscar atopar explicacións que son apelativas ou elocuentes, máis do que aquelas que están en uso en predicir un fenómeno natural.
Os argumentos en contra do reducionismo ganancioso a través de referencia ao fenómeno emerxente confían no feito de que de que en sistemas auto-referenciais pódese dicir conter máis información do que pode ser descrita por medio de análise individual das súas partes compoñentes. Como exemplos inclúense compoñentes que conteñen ligazóns estrañas, organización fractal e atractores estraños en espazo de fase. A análise de tales sistemas necesariamente destrúe información, xa ue o observador ten de seleccionar unha mostra do sistema que poida ser na mellor das hipóteses parcialmente representativas. A teoría da información pode usarse para calcular a magnitude de información perdida e é unha das técnicas aplicadas pola teoría do caos.
B. A xustificación de afirmacións científicas.
As máis poderosas afirmacións en ciencia son aquelas con máis amplas aplicacións, A terceira lei de Newton — "para cada acción hai unha reacción igual e en sentido contrario" — é unha afirmación poderosa porque se aplica a cada acción, en calquera lugar, e en calquera tempo. Porén non é posíbel para os científicos testar cada incidencia dunha acción, e atopar unha reacción. Como, entón, poden eles afirmar que a Terceira Lei é en todos os sentidos verdadeira? Eles levan, é claro, testado moitas, moitas accións, e en cada unha foron capaces de atopar a reacción correspondente. Aínda así non poderemos ter certeza que cando a testarmos a próxima vez se confirmará de novo.
1. Indución.
Unha solución para ese problema está en confiar na noción de indución. O raciocinio indutivo mantén que se unha situación se sustenta en todos os casos observados, entón a situación se sustenta en todos os casos. Entón despois de completar unha serie de experimentos que soportan a Terceira Lei, está xustificado manter que a lei se sustente en todos os casos.
Explicar o porqué da indución comumente funciona ten sido un tanto problemático. Non se pode usar dedución, o proceso usual de se mover loxicamente da premisa á conclusión, porque non hai un simple siloxismo que permite tal movemento. Non importa cantas veces os biólogos do século XVII observaron cisnes brancos, e en cantas diferentes localizacións, non hai ningunha vía dedutiva que leve á conclusión de que todos os cisnes son brancos. Isto é así tamén, ou a conclusión sería errada, como se tornou máis tarde. Similarmente, é ao menos posíbel que unha observación feita mañá que mostre unha ocasión en que unha acción non se acompaña por unha reacción; o mesmo é verdade para calquera lei científica.
Unha resposta foi a de concibir unha forma diferente de argumento racional, unha que non confíe en dedución. A dedución permite a alguén formular unha verdade específica desde unha verdade xeral: todos os corvos son negros; isto é un corvo; entón é negro. A indución meramente permite alguén a formular a probabilidade da verdade dunha serie de observacións específicas: isto é un corvo e é negro; isto é un corvo e é negro; entón a nosa mostra de corvos demostran que corvos son negros;
O problema da indución é un dos considerábeis debates e de importancia na filosofía da ciencia: a indución pode ser xustificada con certeza, e se for, como?
2. Falseabilidade.
Outra forma de usar a lóxica para xustificar afirmacións científicas, discutida formalmente por Karl Popper por primeira vez , é a Falseabilidade. Ese principio afirma que, para ser útil (ou mesmo completamente científica), unha afirmación científica ("feito", teoría, "lei", principio, etc.) ten de ser falsificábel, isto é, capaz de probarse como errada. Sen esa propiedade, sería difícil (se non imposíbel) testar a afirmación científica contra a evidencia. A meta da falsificación é reintroducir o raciocinio dedutivo dentro do debate. Non é posíbel deducir unha afirmación xeral dunha serie de afirmacións específicas, mais é posíbel para unha afirmación específica probar que unha afirmación xeral é falsa. Atopar un cisne negro pode ser suficiente para mostrar que a afirmación xeral de que "todos os cisnes son brancos" é falsa.
A falseabilidade ordenadamente escapa do problema da indución, porque ela non fai uso do raciocinio indutivo. Con todo, introduce as súas propias dificuldades. Cando unha aparente falsificación ocorre, sempre é posíbel inserir un engadido a unha teoría que a fará desfalsificada. Entón, por exemplo, os ornitoloxistas poderían simplemente ter argumentado que o gran paxaro negro atopado na Australia non era un membro do xenero Cygnus, mais dalgún outro, ou talvez algún novo.
O problema co falsificacionismo é que teorías científicas son simplemente nunca falsificabeis. Isto é, sempre é posíbel engadirlle hipóteses ad hoc a unha teoría para salvala da falsificación. Fica entón incluído un xulgamento de valor no rexeitamento de calquera teoría.
3. Coherentismo.
Ambas indución e falsificación tentan xustificar as afirmacións científicas por referencia a outras afirmacións científicas. Ambas tentan evitar o problema do criterio, no cal calquera xustificación precisa ser á súa vez xustificada, resultando nunha regresión infinita. O argumento da regresión ten sido usado para xustificar un modo de saír da regresión infinita, o fundamentalismo. Este postula que hai algunhas afirmacións básicas que non requeren xustificación. Ambas indución e falsificación son formas de fundamentalismo en tanto que confían en afirmacións básicas que derivan directamente de observacións.
O modo no que as afirmacións básicas se derivan da observación complica o problema. A observación é un acto cognitivo; isto é, está a cargo de nosa comprensión existente, noso conxunto de crenzas. Unha observación dun tránsito de Venus requere unha ampla extensión de crenzas auxiliares, como aquelas que descreben a óptica dos telescopios, a mecánica da montaxe dos telescopios, e un entendimento de mecánica celeste. Ao primeiro sinal, a observación non parece ser "básica".
O coherentismo oferece unha alternativa ao afirmalas por seren partes dun sistema coherente. No caso da ciencia, o sistema usualmente tómase como se fose o conxunto completo de crenzas dun individuo ou da comunidade de científicos. W. V. Quine argumentou un concepto coherentista para ciencia. Unha observación do tránsito de Venus xustifícase por ser coherente coas nosas crenzas sobre óptica, montaxe de telescopios e mecánica celeste. Onde esta observación está nas probabilidades de que unha desas crenzas auxiliares será requeridas para quitar a contradición.
4. A Navalla de Occam.
A navalla de Occam é outra notábel lapidadora na filosofía da ciencia. William de Ockham suxeriu que se debe optar pola explicación máis simple do fenómeno. Non suxere que sexa certa a máis simple, senon que a "máis simple" moitas veces tórnase máis probábel de ser certa (para entender a natureza do evento despois que aconteceu) en comparación a outra explicacion "máis complexa".
A Navalla de Occam usouse normalmente como regra de eliminación para escoller de entre hipóteses igualmente explicativas (isto é, teorías) sobre un ou máis fenómenos observados.
Poisque xeralmente para cada teoría existen un infinito número de variacións que son igualmente válidas coa información actual, aínda que predicen diferentes desenrolares nalgunhas circunstancias, a Navalla de Occam está implícita en cada instancia da investigación científica. Como exemplo, considere a famosa teoría de Newton "para toda a acción hai unha reacción igual e en sentido contrario". Unha teoría alternativa podería dicir que "para toda a acción hai unha reacción igual e en sentido contrario, excepto en 12 de xaneiro de 2055 cando a reacción terá metade da intensidade". Iso é virtualmente unha adición absurda, viola a Navalla de Occam principalmente porque é unha adición gratuita, xunto cunha infinidade doutras teorías alternativas. Con certeza sen unha regra como a Navalla de Occam xamais habería algunha xustificación filosófica ou práctica para os científicos avanzaren calquera teoría alén das súas infinitas competidoras, e a ciencia non tería poder preditivo algún.
Alén da Navalla de Occam ser largamente, e filosoficamente comprensíbel, regra de selección extra-evidencial usada, existen agora novos conceptos matemáticos similares baseados na teoría da información que equilibran o poder explicativo coa simplicidade, tales como a inferencia da mínima extensión da mensaxe.
Frecuentemente abúsase da Navalla de Occam e cítase onde é inaplicábel. Non di que a contabilización máis simple teña que ser preferida a pesar da súa incapacidade de explicar resultados anomalos, excepcións, ou outros fenómenos en cuestión. O principio da falsificabilidade requer que algunha excepción que poida ser reproducida de forma confiábel debería invalidar a teoría máis simple, e a próxima contabilización máis simple que pode na verdade incorporar a excepción como parte da teoría debería entón ser aceptada primeiro.
C. Infalibilidade científica.
Unha cuestión crítica en ciencia é, ata que grao o actual corpo do coñecemento científico pode tomarse como indicador do que é realmente "verdade" a respeito do mundo físico en que vivemos. A aceptación do coñecemento como se fose absolutamente "verdadeiro" e inquestionábel (no sentido da teoloxía ou a ideoloxía) chámase cientificismo.
Entre tanto, é común para os membros do público xeral teren a visión oposta de ciencia — moitas persoas leigas consideron que os científicos están facendo afirmacións infalíbeis. A ciencia serve no proceso de tomada de decisións por consenso por persoas de diversos puntos de vistas éticos e morais veñen para concordaren. Nas sociedades seculares e tecnolóxicas, sen unha concepción máis forte de realidade baseada noutros terreos relixiosos ou morais, a ciencia ver a servir como un árbitro primario. Iso leva ao abuso do diálogo científico para fins políticos ou comerciais.
O interese sobre da gran disparidade entre como científicos traballan, e de como os seus traballos se perceben, levou a campañas públicas a educaren as persoas leigas sobre escepticismo científico e o método científico.
Paul Feyerabend argumentou que ningunha descrición de método científico pode ser abranxente dabondo para incorporar todos os conceptos e métodos usados polos científicos. Feyerabend obxectou ao método científico prescritivo nos campos que tal método podería sufocar e barrar o progreso científico. Feyerabend afirmou: "o único principio que non inhibe o progreso é: todo vale".
FONTES DE CONSULTA E INFORMACIÓN

No hay comentarios:

Publicar un comentario