lunes, 28 de noviembre de 2011

Entrevista a Demetrio Espinosa, ex-concelleiro de Medio-Ambiente.

Entrevista que realizamos no pasado mes de marzo a Demetrio Espinosa, daquela concelleiro de Medio Ambiente. A partir de aí, Adrián Grande e Noé Martínez desenvolveron algunhas das cuestións que na entrevista se abordaron, especialmente o asunto dos Xardíns Botánicos. 

jueves, 24 de noviembre de 2011

Proposta de cuestións para o bloque I de FiCT.

1.Podemos afirmar que a ciencia, en maior ou menor medida, pretende ……….,……… e ……….  os  fenómenos naturais e os acontecementos humanos.
2. V ou F?
a) Descartes pretendía unificar as ciencias baixo un mesmo método.
b) Dilthey separa as “ciencias naturais” das “ciencias humanas”
c) A demostración “a posteriori” demostra as causas polos efectos.
3. Presenta en esquema a división das ciencias.
4. Que é a “reducción ao absurdo”?
5. Cales son os catro métodos que segundo Peirce adoitamos para asegurar as nosas crenzas?
6. En que consiste o método deductivo?
7. Pasos do método inductivo.
8. Deficiencias do método inductivo.
9. Fases do método hipotético-deductivo.
10. Cal é a diferencia entre Carnap e Popper?
11. Define: a) hipótese; b) lei.
12. Cales son as tradicións epistemolóxicas das ciencias sociais?
13. V ou F?
a) Toda hipótese é unha lei.
b) A partir do s. XVI a técnica entendeuse básicamente como “mecánica”.
c) Os ilustrados crían na bondade da técnica.
14. “Na Grecia clásica, técnica e ciencia se identificaban”. V ou F? Explica a túa resposta.
15. Cal era a posición do socialismo marxista no século XIX sobre a relevancia da técnica?
16. Cal e a opinión de Heidegger sobre a técnica?
17. Cales son os mitos da ciencia?
18. Importancia de Thomas Kuhn na “filosofía da ciencia”.
19. Cal é a postura filosófica de Feyerabend.
20. Crise do modelo tecnocientífico?

miércoles, 23 de noviembre de 2011

Morre a nosa querida Profesora Lynn Margulis, defensora do papel das bacterias na explicación da orixe e evolución da vida.

A bióloga norteamericana Lynn Margulis, autora dunha teoría que outorga un importante papel ás bacterias na evolución da vida na Terra, a simbioxénese, faleceu onte no seu domicilio, en Massachusetts, tras sufrir o pasado xoves un ictus que non puido superar. A noticia confirmouna o seu fillo, Dorion Sagan, a través da súa páxina de Facebook, a través da cal científicos de todo o mundo están deixando as súas condolencias.  Horas máis tarde, a Universidade de Massachussett (Amherst), onde ocupaba unha cátedra no Departamento de Geociencias, fixo pública a súa morte. "Ela déixanos unha inmensa herdanza académica tanto polo seu orixinal pensamento como pola súa infatigable dedicación a investigar en múltiples campos da ciencia que nos din como funciona este mundo e en que se converteu ao longo do tempo", declarou o reitor da univesidad, Robert C. Holub. "É unha gran perda para o campus e para a súa familia".
Margulis, que tiña 73 anos, foi unha das poucas investigadoras cuxos achados figuran desde fai anos nos libros de texto. Nacida en Boston e licenciada en Ciencias pola Universidade de Chicago, desde os seus inicios centrouse na procura da orixe da vida e como esta se había feito forte no planeta.
A súa hipótese máis coñecida, e tamén máis polémica, afirma que a aparición das células eucariotas, que son as que teñen un núcleo co seu material hereditario -un paso fundamental na evolución da vida-, debeuse á incorporación mediante simbiose de varias células procariotas, que son as que non teñen ese núcleo celular diferenciado. Para Margulis, esta simbioxénese foi e é a base de todas as novidades biolóxicas, unha teoría contraria ao neodarwinismo, que defende a selección natural. Tamén foi unha pertinaz defensora da Teoría de Gaia, de James Lovelock, que considera ao planeta como un organismo vivo no que todo está interconectado.
Era moi nova, só tiña 19 anos, cando casou co astrónomo Carl Sagan, co que tivo ao seu fillo Dorion, agora tamén un coñecido biólogo que segue o ronsel científico dos seus pais. Pero a fama do esposo, do que se terminaría separando, non lle fixo sombra e Margulis converteuse nun dos membros máis novos da Academia Nacional de Ciencias de Estados Unidos (texto recollido de El Mundo, 23/11/2011).
Miles de abrazos, para sempre, desde este recuncho da Gallaecia (tan perto hai millóns de anos) ao que chegaron os seus ollos tan cheos de amabilidade, queridísima Profesora Margulis. Desde a vella Auria hoxe tamén moitos corazóns senten a súa dóce presenza e o seu vigor intelectual alén do mar.

Victoria Camps... vista por Tamara e Iris.


Xenial aproximación a unha das figuras máis relevantes da filosofía española, especialmente preocupada por un asunto que nos interesa moito desde esta asignatura: a bioética. View more presentations from Dpto. Filosofía IES Otero Pedrayo Ourense.

Jesús Mosterín... visto por Iván, Uxía, Eva e Nati.


Un estupendo traballo realizado para conmemorar o Día Mundial da Filosofía 2011, tomando como referencia a un dos filósofos españois máis destacados, que ten transitado polos distintos campos do pensamento desde unha actitude crítica, comprometida e innovadora: Jesús Mosterín. Ademais invítovos a que pinchedes aquí.

miércoles, 9 de noviembre de 2011

A nosa experiencia didáctica no III Congreso Iberoamericano de FCYT.

Entre os días 6 e 9 de setembro do pasado ano 2010 celebrouse en Buenos Aires o III Congreso Iberoamericano de Filosofía da Ciencia e da Tecnoloxía. Tiveron a ben aceptar a presentación desta experiencia didáctica da que me sinto tan orgulloso e agradecido polo entusiasmo que puxeron aqueles alumnos e alumnas, e que espero podamos repetir. Unha aperta a todos.

sábado, 5 de noviembre de 2011

Polo amor ás curvas...

Grazas "foto-cache.elcomerciodigital.com". Na foto, o proxecto de Niemeyer para Avilés.
E para lembrar e congratularnos da creatividade dos 101... anos de Oscar Niemeyer:
e, aproveitando, lembramos tamén a Le Corbusier:
Na arquitectura danzan ciencia, técnica e arte. E xa de postos: www.arqhys.com/ (unha das máis completas páxinas de referencias aos distintos aspectos da arquitectura: historia, monumentos, arquitectos, rañaceos, igrexas, ... antropometría); http://aparterei.com/ (en concreto, no número 2 desta revista dixital, un interesante artigo sobre a relación entre arquitectura e filosofía).

Textos e cuestións sobre o bloque II

TEXTO: "Se pasa de una tecnología en la que el factor humano era empleado masivamente como la energía primordial que impulsaba el mecanismo de la denominada por Mumford, "megamáquina", y su sustitución por un nuevo mecanismo que ya no era movido por una tal fuerza humana, sino por energía externa al propio hombre: Es la primera vez en la historia que aparece una máquina mecánica y no humana. Es en definitiva, el resultado de una nueva concepción de la técnica" (José María Cabo Arias, "Perspectiva histórica de la tecnología").
Cuestiones: 1. ¿A qué denomina Mumford "megamáquina"? Pon algún ejemplo de construcción realizada por esa "megamáquina". 2. ¿Qué nueva concepción de la técnica se presenta en el mundo griego?
TEXTO: “Ese "zoom" constante entre la visión de la óptica artificial y la óptica natural llevan a algunos filósofos a plantearse la naturaleza del hombre: "Porque, al fin, ¿qué es el hombre en la naturaleza? Una nada frente al infinito, un todo frente a la nada, un medio entre nada y todo, infinitamente alejado de la comprensión de los extremos. El fin de las cosas y sus principios están para nosotros invenciblemente escondidos en un secreto impenetrable"(Pascal; Pensamientos, 199).
Cuestiones: 1. Observamos a través de este ejemplo, como puede variar a partir de los inventos técnicos, nuestra concepción acerca de la realidad. ¿Qué recuerdas sobre las leyes de la percepción? ¿Qué influencia tienen las distintas percepciones de la realidad para la definición del propio ser humano? 2. Indaga en la sorprendente vida de Pascal.
TEXTO: "Pasó un siglo desde la invención de la máquina de vapor, y tan sólo ahora comenzamos a experimentar la profunda sacudida que nos supuso. La revolución que operó en la industria no alteró menos las relaciones entre los seres humanos. Se alzan nuevas ideas. Sentimientos nuevos están en vías de manifestarse. Si nos pudiésemos despojar de nuestro orgullo, si para definir nuestra especie, nos atuviésemos estrictamente a lo que la historia y la prehistoria nos presentan como característica constante del ser humano y de la inteligencia, no diríamos quizás Homo sapiens sino Homo faber" (Henri Bergson, La evolución creadora).
Contesta: 1. ¿Cuáles son las dos ideas básicas del texto? 2. ¿Qué tipo de influencias presenta una invención técnica (en este caso, la máquina de vapor)?
CUESTIÓNS
1. ¿Qué elemento natural se convierte en elemento fundamental para diferentes transformaciones técnicas? ¿En que consisten tales transformaciones?
2. ¿Se puede afirmar que la cultura griega fue ajena al desarrollo técnico? Razona tu respuesta.
3. ¿Qué diferencias se observan en los distintos tipos de técnicas que se desarrollan en el Medievo y en el Renacimiento?
4. ¿En que época nace una clara y creciente interdependencia entre ciencia y técnica? Explícalo con ejemplos de inventos del momento.

BLOQUE II: A TÉCNICA

BLOQUE II: A ACCIÓN TÉCNICA
II.1. O TRABALLO.
II.1.1. DEFINICIÓN E PERSPECTIVA HISTÓRICA.
II.1.2. ALGUNHAS REFLEXIÓNS ACERCA DO TRABALLO.
II.2. A TÉCNICA.
II.2.1. DEFINICIÓNS.
II.2.2. A TÉCNICA, FACTOR DIFERENCIADOR DO SER HUMANO.
II.2.3. ETAPAS DO DESENVOLVEMENTO TÉCNICO.
II.2.4. CAUSAS DO CAMBIO TECNOLÓXICO.
II.2.5. PERSPECTIVA HISTÓRICA ACERCA DA IMPORTANCIA DA TÉCNICA.
II.2.6. CRISE DO MODELO TECNOCIENTÍFICO?
*********************
II.1. O TRABALLO.
II.1.1. DEFINICIÓN E PERSPECTIVA HISTÓRICA.
O traballo é unha actividade transformadora da realidade que ten carácter público e está dirixida á consecución dun fin. Pero este termo non foi empregado ata o século XVI (antigamente ó conxunto de actividades necesarias para poder vivir chamábaselle labor).
Nun principio o traballo non ten un carácter social. En Grecia e en Roma, esa actividade realizábase no ámbito doméstico. Os seres encargados da producción de bens materiais eran os escravos, os cales quedaban totalmente excluídos da vida pública, e gracias a eles os cidadáns podían dedicarse á vida da polis, ó cultivo da mente, ó ocio... Os amos tiñan propiedade sobre os escravos, sobre os medios de producción e sobre o producto; a cambio dábanlle ós escravos os medios de subsistencia. Como a satisfacción das necesidades era algo que os seres humanos compartían cos animais, ou sexa non era específico da especie humana, o traballo físico era considerado como unha actividade denigrante.
Na Idade Media continúa sendo algo negativo; pero a consecuencia da urbanización xorden os gremios e con eles o traballo manufacturado e unha mellor valoración do traballo. Esa tendencia agudízase trala Reforma luterana, que considera ó traballo como un modo de servir a Deus.
No século XVIII prodúcese o cambio definitivo na concepción do traballo, pasando a ser unha maneira de gañarse a vida, de ascender socialmente un xeito de integración social e tamén un dereito e un deber social.
Co desenvolvemento industrial do século XIX e a partir das ideais de liberación individual do século XVIII, a realidade social do traballo adquire novas dimensións. Xorden así distintas reflexións sobre ese fenómeno.
II.1.2. ALGUNHAS REFLEXIÓNS ACERCA DO TRABALLO.
A) Marx (1818-1883).
Os seres humanos chegan á plenitude da súa humanidade a través do traballo, ten este un carácter esencialmente social e histórico e serve para a transformación da realidade. Pero as condicións nas que se realiza o traballo marcan unha diferencia crucial. No capitalismo os traballadores manteñen unha relación de desigualdade co propietario dos medios de producción a quen eles venden o seu traballo. A forza de traballo pasa a ser unha mercadoría que se vende. O prezo da forza do traballo vai depender do tempo socialmente necesario para producir a mercadoría. O obreiro vende a súa forza de traballo e percibe por iso un salario. Cando o que produce excede o que lle pagan, xenera unha plusvalía, que pasa a mans do capitalista. Como os traballadores non posúen medios de producción propios, teñen que seguir baixo esa dominación e é así como xorde a súa alienación.
Así pois, no proceso de traballo da socieddade capitalista prodúcese a alienación económica, que comporta catro aspectos básicos: a) o propio producto do traballo, ou obxecto creado polo obreiro, convértese para el nun obxecto alleo porque é desposuído do mesmo ó pasar a ser propiedade do propietario dos medios de producción; b) o traballo convértese na sociedade burguesa en traballo forzado, en puro medio de subsistencia, que nega ó ser humano en vez de afirmalo, pois na sociedade capitalista -no canto de imprimir o traballador ó producto elaborado o seu propio carácter persoal, único e irrepetible- a personalidade do traballador non queda inscrita no producto, senón que, pola contra, o propio traballador é tratado como unha mercadoría máis que se vende no mercado; c) o traballador perde a súa condición esencial de productor universal, libre e consciente, pois a súa actividdae queda reducida á demanda da producción, sendo limitada e unilateral; e d) como consecuencia, as relacións humanas tamén quedan alienadas ó provocar esta sociedade burguesa que esas relacións humanas queden reducidas ás relacións mercantís, de competencia e de eficacia, facendo que cada persoa sexa estraña e inimiga dss demais.
Segundo Marx, a dialéctica histórica levará a unha contradicción (á crecente monopolización dos medios de producción fronte á crecente socialización das forzas productivas). Este proceso, rexido polas leis -necesarias- do desenvolvemento histórico dará como resultado a loita de clases e o advento daunha sociedade comunista na que se eliminaría o estado de alienación dos homes polos homes. É este o aspecto utópico do marxismo?
B) Durkheim (1858-1917).
Durkheim defendeu o carácter científico da socioloxía, o emprego do coñecemento científico na sociedade con vistas a unha melloría social. Na obra A división do traballo analiza as consecuencias sociais da modernización, o paso da sociedade primitiva a unha complexa, e o tipo de cooperación correspondente a cada unha delas.
A solidariedade mecánica é propia das sociedades primitivas e segmentarias, nelas tódolos individuos realizan as mesmas tarefas, cun grao mínimo de diferenciación, baseado na idade, no sexo ou na fortaleza física; practicamente non hai división do traballo, os individuos son relativamente intercambiables. Neste tipo de cooperación prima o colectivo fronte ó individual: todos dependen de todos e todos comparten unha conciencia colectiva, un sentimento de pertenza ó grupo, que é o garante da cohesión social.
A solidariedade orgánica é propia das sociedades complexas, tecnicamente avanzadas; caracterízase pola división do traballo e a especialización, nelas os individuos non son intercambiables, senón interdependentes: dependen uns dos outros para satisface-las súas necesidades básicas, necesitando cada vez máis bens e servicios realizados por outras persoas. Neste tipo de sociedade o colectivo é producto da diversidade dos individuos; non hai cohesión social baseada nun conxunto de valores, crenzas, sentimentos; non hai unha conciencia común; os seres humanos fanse máis independentes e con máis capacidade de iniciativa. As agrupacións que se dan nesta sociedade non dependen da familia, do lugar de nacemento (ou sexa do medio natural), senón que dependerán do traballo, do medio profesional.
Durkheim non ten unha visión negativa da división do traballo e da especialización, consecuencia do aumento de volume da sociedade; pero cre que cómpre garanti-la igualdade de oportunidades e buscar un medio de cohesión social que nos manteña unidos por riba dos intereses particulares.
C) Weber (1864-1920).
ax Weber, na súa obra A ética protestante, defende a tese de que o puritanismo protestante foi un factor moi importante na configuración da mentalidade capitalista e da conducta burguesa. Segundo el, o protestantismo, a pesar de ser unha relixión moi rigorosa, a nivel económico foi moi aperturista cos seus fieis, o que repercutiu positivamente na aparición e desenvolvemento do capitalismo. Para Weber, o capitalismo non tenun carácter negativo, valora del a disciplina e o amor ó traballo; o espírito do capitalismo combina a ganancia dos cartos dun modo legal, coa moderación nos gastos persoais, case todo o que gaña o capitalista invísteo de novo en aumenta-la producción, o que segundo Wber repercute positivamente no aumento de traballo e nos traballadores. A orixe do capitalismo hai que situalana ética calvinista, no concepto do traballo como vocación relixiosa. Calvino cría que para salvarse é preciso realizar unha intensa actividade e a mellor forma de facelo é a través do traballo, levando unha vida disciplinada e rigorosa, de tal xeito que, quen cumpre co traballo cumpre co seu deber a nivel relixioso.
Weber fai un alegato a favor da burocracia, cre que a organización ideal capaz de impor orde nun mundo caótico gracias á súa autoridade centralizada e ás súas estrictas normas. Weber oponse á concepción marxista de que é a economía a que cambia a sociedade, senón que tamén a vida social, os aspectos culturais, relixiosos e subxectivos teñen que contemplarse como unha forza na historia; di, contra Marx, que hai que relaciona-la actividade económica con outras esferas da vida social.
II.2. A TÉCNICA.
II.2.1. DEFINICIÓNS.
A palabra técnica vén do grego "techne", que significa arte, oficio, habilidade, saber. Designa o conxunto de coñecementos e destrezas, que se transmiten culturalmente, e que permiten a transformación do medio. Na Idade Media foi substituído o termo techné polo de ars (arte) e despois polo de ars mechanica. Ata a Ilustración a técnica era algo propio dos artesáns, estaba ligado ós gremios e ós traballos manuais; pero nesa época a técnica comeza a formar parte do conxunto do saber.
O termo tecnoloxía é moito máis novo, foi acuñado no século XVII, deriva da aparición da ciencia moderna e desenvólvese fundamentalmente a partir da Revolución Industrial. Representa o conxunto de actividades e coñecementos que, con función transformadora, están vencellados ó desenvolvemento científico.
Técnica e tecnoloxía teñen en común o seu carácter de realidade transformadora; a diferencia é que a tecnoloxía está vencellada á ciencia (de aí que tamén se denomine tecnociencia), e a técnica, non.
II.2.2. A TÉCNICA, FACTOR DIFERENCIADOR DO SER HUMANO.
Wallace, autor xunto con Darwin da teoría da selección natural, fai fincapé na importancia da cultura para o desenvolvemento da especie humana. Segundo el, os cambios culturais actúan máis como selección que os físicos. Neste nivel é onde temos que situa-la importancia da técnica.
A vantaxe dun simio bípede, desde o punto de vista da evolución, reside na posibilidade de utiliza-las mans para crear ferramentas, aas cales lle permiten cubrir certas necesidades e carencias. O emprego das ferramentas e a posición erguida desenvolvéronse conxuntamente: cantos máis distintos se ían facendo os pés e as mans, máis evolucionaban no campo da técnica, o que lle permitiu consumir alimentos moi nutritivos do solo ós que non tiñan acceso os cuadrúpedes. Os homínidos que fabricasen as mellores ferramentas terían unha dieta máis rica, serían máis fortes e sans e terían mellor descendencia. Os descubrimentos técnicos actuaron como factores seleccionadores, a habilidade para cubrir as carencias substitúe dalgún xeito á fortaleza.
Polo tanto a elaboración de ferramentas supuxo unha conquista sobre a natureza. Nun primeiro momento os homínidos utilizaban como instrumentos os obxectos tal e como se presentaban na natureza (pedras, paus, tripas de animais,...); peero cando máis adiante a vida social sedentaria trouxo novas necesidades que cubrir, xurdiron ferramentas máis complexas. Por iso podemos afirmar que a vida social axudou ó desenvolvemento técnico. De aí que sexa no Neolítico, momento de gran desenvolvemento social, a aparición da agricultura e as técnicas agrícolas, a domesticación dos animais e o pastoreo. O que resulta moi importante é que tódalas innovacións técnicas aparecen como perfeccionamento a partir de técnicas xa existentes. Isto lévanos a pensar que existía unha forma de cohesión social e de transmisión dos coñecementos adquiridos.
Nun primeiro momento utilízase como elemento básico de toda ferramenta a pedra (Paleolítico, Neolítico). Posteriormente e ata o século X, a utilización da pedra é substituída por metais (bronce, ferro, ouro), sendo tamén moi importante o uso da madeira, o material máis útil de todos os empregados polo ser humano para a fabricación.
Pouco a pouco, a técnica pasou de estar en mans de todos a ser controlada por uns poucos: os artesáns, que formaron os gremios e foron os encargados de perpetuar e perfeccionar os coñecementos e habilidades.
Pódese falar de técnica nos outros animais (como por exemplo, a fabricación de colmeas por parte das abellas, a utilización de paus por parte dos chimpancés para abrir os formigueiros) pero existen grandes diferencias entre unha e outra, a saber:
a) os animais utilizan as técnicas para adaptarse ó medio, mentres que os seres humanos adaptan ou cambian o medio en función das necesidades; o ser humano encóntranse na antureza dun modo pragmático, activo -como di Marx, o que diferencia o ser humano dos demais animais é a praxe productiva-;
b) a técnica dos animais responde a necesidades biolóxicas, nos humanose estas necesidades hai que sumarlle as culturais e os desexos;
c) os animais actúan por instinto e os humanos fanno de xeito intencional;
d) nos animais son innatas e nos seres humanos son aprendidas, transmítense de xeración en xeración;
e) os seres humanos utilizan outras ferramentas para facer outras ferramentas; os animais, non.
II.2.3. ETAPAS DO DESENVOLVEMENTO TÉCNICO.
A medida que se ína descubrindo novos materiais e novas fontes de enerxía dábase un cambio no medio ambiente e na forma de vida. Cada período de invención configura unha fase histórica, polo tanto un cambi na técnica provocaba un cambio na sociedade, e ó mesmo tempo, forma un complexo tecnolóxico (coñecementos, habelencias, ferramnetas, máquinas, etc. implicadas na nova técnica).
Mumford, na súa obra Técnica e civilización, chega a conclusión de que na historia da técnica hai que distinguir tres fases, caracterizada cada unha delas pola forma de enerxía e polo material utilizados con prioridade. Distínguense estas tres fases:
A) Fase eotécnica. (do 1000 ó 1750).
Este período estivo marcado pola utilización da auga e o vento como fontes de enerxía, o emprego da enerxía animal que substitúe ó escravo e o invento da imprenta da imprenta e do reloxo; sendo o material predominante a madeira. O seu momento culminante sitúase a finais do século XVII, coa aparición da ciencia experimental.
A madeira vai se-lo material máis empregado, sendo a base de tódolos edificios, as grúas, os tornos, as ferramentas, o calzado, as prensas para o viño e o aceite, as tuberías para leva-la auga, os barcos, tódalas partes do muíño tanto de vento como de auga, os carros para transporta-los minerias, etc. Con respecto á enerxía hidráulica, vanse utilizar muíños de auga, a súa aplicación vai ser múltiple, úsase para moer grao e para eleva-la auga, para serrar madeira, para facer funcionar as máquinas da ferrería, chegando mesmo no século XV a utilizalos para triturar mineral.
Tamén foi moi importante o aproveitamento da forza do vento. O muíño de vento estendeuse por toda Europa no século XII e os centros principais de utilización foron os Países Baixos. este invento permite que se orixine toda unha civilización ó redor dos pantanos: eses terreos, ameazados polas inundacións, convertéronse en ricos pastos, despois de seren desecados gracias á construcción de diques e muíños de vento, que drenaban auga das enchentes dos ríos e canais. Este era un sistema idóneo pois canto máis forte era a tormenta, máis forza tiña o muíño para drena-la auga; deste xeito -á parte a vantaxe que supoñía que o muíño, unha vez construído, non engadía ningún gasto á producción- chegábase a un equilibrio entre economía e industria.
Na Idade Media xorde un descubrimento moi importante: o vidro. Serviu para construír invernadoiros -aumentando e mellorando a producción agrícola-, para a construcción de ventás -aumentando a luz nas vivendas, o que contribuiu á regularidade da vida doméstica, favorecendo a hixiene nos fogares xa que eran visibles desde o exterior-, para a elaboración de lentes co conseguinte aumento dos anos de vista para ler, o que axudou á aparición do Renacemento. Outras novas aplicacións dese material cambiaron a concepción do mundo, abrindo os ollos a novas realidades: o microscopio (Jansen, 1590) e o telescopio (Lippersheim, 1605).
Os principais inventos deste período son o reloxo mecánico e a imprenta. O reloxo xorde no século XIII arredor dos mosteiros pola necesidade que tiñan alí de controla-la orde (hora de comida, do rezo, de toca-las campás,...). Pasou ás cidades cando resultou preciso ter uns hábitos regulares para estructura-las accións humanas (cerimonias civís, relixiosas, militares, transaccións comerciais, ...). A imprenta converteuse no novo medio de comunicación, o que permitiu maior rapidez na difusión, favorecéndose así a aprendizaxe.
A economía era fundamentalmente agraria, pero o desenvolvemento da industria provocará a aparición da formación de corporacións locais de artesáns (os gremios), os cales tamén perderán protagonismo económico e social coa aparición das fábricas, signo da verdadeira revolución industrial do século XVIII, motor dun novo modo de sistema productivo e social. A nivel político, a sociedade estructurábase nun rexime feudal, gobernada por monarquías absolutas.
B) Fase paleotécnica (1750-1900).
A nivel xeográfico, o centro principal foi Inglaterra; a fonte principal de enerxía, o carbón; e o material, o ferro.
As industrias téxtiles son substituídas polas industrias mineiras, e vaise dar un abandono case total da agricultura. A nova fonte de enerxía ten moitas vantaxes: pode ser almacenado e a súa explotación enriquece o propietario da mina en pouco tempo. En torno á mina van desenvolverse as industrias, as cidades e tamén os inventos da época. Da mina sae a máquina de vapor, a locomotora de vapor, a escaleira mecánica, o elevador, o ferrocaril,... Por outra banda a xornada laboral da mina, de 24 horas, fíxose extensible a outras industrias, gracias ó alumeado de gas podíase manter a luz e, dese modo, era posible explotar máis os mineiros, cheagndo estes a traballar 16 horas con unha hora de descanso para a comida, explotábase o traballador igual que a mina. A existencia de máquinas provocou que o traballo que antes realizaba un home puidesen facelo agora unha muller ou un neno, recibindo por iso un salario inferior; esta explotación comportou a aparición do sindicalismo e a loita de clases.
O material principal da época foi o ferro, a vantaxe fundamental deste metal é a resistencia, pero precisa de grandes temperaturas para ser moldeado, o que agora era posible gracias ó carbón. De ferro eran as camas, o lavabo, as locomotoras, os carrís, as pontes... Pero o ferro tiña un gran inconveniente: oxidábase con facilidade. Este problema rematou co descubrimento, e a posterior utilización, dunha aleación deste metal, o aceiro.
As fábricas, agrupadas nunha zona considerada industrial, consumían grandes cantidades de carbón, o que provocou un cambio no mideio; o ambiente tornouse escuro, o aire polucionouse, a auga dos ríos onde se vertían os resiíduos das fábricas contaminouse, o que provocou a morte masiva de peixes e que a auga non fose apta para a bebida, o sol quedou cuberto por unha capa de fume, todos estes factores provocaron un aumento de enfermidades.
A nivel político, o poder pasa de estar nas mans da aristocracia á burguesía, dando lugar á democracia parlamentaria.
C) Fase neotécnica (a partir de 1900).
As novas formas de enerxía son a lecetricidade, o petróleo, o gas; os novos materiais -creados polos avances químicos- son o cobre, o aluminio, o formigón, plásticos,...
Unha das características principais deste período foi a aplicación do método científico á técnica. Este feito vai eleva-la capacidade desta; teoría e práctica achéganse. Os descubrimentos xa non se realizan ó azar, nin proceden do enxeño do inventor, senón que vai ser un producto pensado con premeditación, de modo sistemático, e realizado polo enxeñeiro.
A captación de enerxía eléctrica, gracias á turbina hidráulica, cambiou a distribución da industria, desprazándose de zonas mineiras, onde estaban o carbón e o ferro, a zonas dotadas de enerxía hidráulica. Unha das vantaxes da electricidade é que resulta distribuísen por todo o país, favorecendo así un maior equilibrio no reparto xeográfico da riqueza. Outra fonte importante é o petróleo, tamén transportable a través de grandes oleoductos.
Con respecto ós materiais, buscáronse aqueles con maior conductibilidade, como son o cobre e o aluminio. Este permitiu que os medios de comunicación pesasen menos, aumentando dese xeito a velocidade. A mica, material indispensable na industria eléctrica, empregouse pola súa elasticidade e pola non conductibilidade do calor. Usouse o alcatrán para facer medicamentos, tintes; descúbrense productos sintéticos como o celuloide, a vulcanita, as resinas sintéticas, que substitúen ó papel, ó vidro e á madeira.
Este período está cheo de grandes inventos: o motor de explosión, que perfeccionou o automóbil -co conseguinte cambio na distribución xeográfica da poboación-, o teléfono, a televisión, a fotografía, os discos, as películas,... Estas novas circunstancias remataron co illamento entre as distintas culturas. Outras aportacións deste momento foron a curación e prevención de certas enfermidades (como o raquitismo e a tuberculose), a reducción da xornada laboral, a aparición dunha agricultura programada e sistemática (gracias ós avances da meteoroloxía, da edafoloxía, ou da enxeñería biolóxica), que aumentou as posibilidades de supervivencia.
A nivel político predominan as democracias. A sociedade de producción pasa a ser unha sociedade de consumo. Fálase da sociedade do benestar e xorden problemas ecolóxicos e éticos con respecto á degradación do medio natural.
II.2.4. CAUSAS DO CAMBIO TECNOLÓXICO.
Para explica-lo feito do cambio tecnolóxico téñense presentado diversas teorías. Uns autores (M. Bunge, B. Russell) consideran que dito cambio se debe a razóns extrínsecas á propia técnica (factores económicos, culturais, biolóxicos, epistemolóxicos,...); outros (Jacques Ellul) opinan que os motivos do avance tecnolóxico son intrínsecos á técnica, sendo esta unha realidade autónoma; outros (Lewis Mumford) adoptan unha postura intermedia: a técnica é un factor determinante para o seu desenvolvemento, pero tamén inciden outros factores: políticos, ideolóxicos, relixiosos,...
Con respecto á racionalidade do cambio tecnolóxico, podemos apuntar dúas teorías: a de Marx e a de Schumpeter.
Para Marx o cambio tecnolóxico -derivado do desenvolvemento das forzas productivas (conxunto de medios de producción, innovacións científicas, instrumentos de traballo e forzas de traballo) ocupa un papel predominante no cambio da Historia. É o seu motor. Os cambios nos medios de producción, determinados polas innovacións técnicas, configuran os acmbios na superestructura socio-política e ideolóxica.
A diferencia fundamental entre os seres humanos e os animais é a forma que temos de extraer os productos da natureza e os instrumentos que empregamos, ou sexa a praxe productiva, o que vai determinar o tipo de sociedade (determinismo económico e técnico).
Nas sociedades capitalistas o criterio que utilizan os empresarios para a innovación técnica é a maximización do beneficio ou a minimización do tempo de traballo. Nestes cambios tamén inflúe a presión da competencia. O cambio técnico supón en moitos casos un aforro de traballo, pero este non vai repercutir en beneficio para os traballadores, senón que vai servir como mecanismo de presión. O empresario utiliza a aparición de ovas tecnoloxías como arma na loita de clases, como un instrumento de poder e explotación fronte ós traballadores[1]. Cámbiase a maquinaria cando os salarios soben, provocando a baixada destes e o aumento dos beneficios industriais. As destrezas que anteriormente realizaban os traballadores son agora feitas polas máquinas, coa introducción destas as tarefas se subdividen, e con iso faise máis denigrante o papel do obreiro. O ser humano utiliza as ferramentas para realiza-lo seu traballo, pero nas produccións en cadea pasa de artesán a ser escravo da máquina, adaptándose ó ritmo, ó movemento, á intensidade desta e queda reducido a unha función degradante: mover un pé, darlle a unha panca,...
Para Schumpeter, os cambios que se dan na sociedade e no desenvolvemento económico son provocados polas innovacións tcnolóxicas, de aí que afirme que elas son o motor do cambio. Introduce a figura do empresario innovador, que é aquela persoa capaz de darse conta das cualidades obxectivas dunha innovación. Esta ten un carácter discontinuo, non se dan dunha forma ininterrompida e uniforme senón que están suxeitas a ciclos, a saltos como as mutacións. Schumpeter sitúa a causa da innovación no xurdimento de xenios capaces de modifica-la realidade; o factor determinante é o talento de certos individuos, ou sexa o poder innovador dos xenios. Neste senso pódese dicir que a historia da tecnoloxía queda reducida ó conxunto de innovacións levadas a cabo por seres excepcionais.
As grandes empresas, os monopolios e a competitividade mercantil favorecerán a aparición de cambios tecnolóxicos na medida na que invisten máis en investigación, permitindo un maior desenvolvemento e impedindo o estancamento.
II.2.5. PERSPECTIVA HISTÓRICA ACERCA DA IMPORTANCIA DA TÉCNICA.
A técnica está directamente relacionada coa historia do ser humano. En grande parte esta é a historia da técnica, anque a partir dos tempos modernos parece ter adquirido autonomía propia situándose ás veces en proveito do ser humano e ás veces enfrontándose a el.
A técnica tiña para o mundo antigo unha importancia relativa. O mundo antigo carecía de coñecementos de mecánica, polo que o ámbito da técnica quedaba relegado a certos aspectos no vivir cotián. Así considerábase técnica a construcción de edificios, a realización de obras públicas ou a confección de vestidos. Por tal motivo, foi definida polos filósofos gregos coma unha sorte de arte, é dicir, un modo definido de trata-la materia para conseguir uns resultados de cualidade superior: o quefacer artístico e o técnico confundíanse. Técnica e arte eran sinónimos: ambas eran vistas como habilidades mediante as cales se fai algo que transforma a realidade natural en realidade artificial. Anque tamén os filósofos gregos captaron unha diferencia: a técnica esixe o emprego de certas regras; mentres que a arte, non.
Na Idade Moderna, a partir do século XVI, dentro da técnica comezou a destaca-la mecánica. Esta caracterizouse como a aplicación da matemática na transformación da natureza en realidade artificial. Xurdiron así regras máis precisas que xeraron pouco a pouco realidades máis complexas ata chegar a realidades artificiais que partían doutras realidades artificiais (p.e. o telescopio).
Na Ilustración, século XVIII, os pensadores da época viron na técnica unha posibilidade de progreso social para o home. Para os ilustrados, podíase facilita-la producción de recursos mediante a técnica. Entendían a técnica coma un saber menor, que baixo a dirección do saber racional permitiría a transformación da natureza en proveito do Home[2]. Os ilustrados crían na bondade intrínseca da propia ciencia; crían que a técnica, guiada pola razón, por forza tería que ser boa para o Home.
A partir do século XIX, a técnica, alicada ó campo, fixo que neste fixese falta unha menor cantidade de man de obra. A poboación rural emigrou ás cidades na procura de traballo nas nacentes fábricas que se baseaban na técnica, pero o exceso de man de obra trouxo como resultado que esta perdese valor. Ó sobraren traballadores para a industria, que por el mesmo promovido cada vez precisaba menor cantidade, estes eran miseramente pagados, vivindo en condicións case infrahumanas e no límite da supervivencia: naceu así o proletariado.
A técnica tivo nese proceso un papel protagonista e contradictorio. No canto de traer bens materiais ó home, trouxo explotación e miseria: unha conquista que debía estar ó servicio do home converteuse no seu verdugo. O poder socio-económico da época fixo dela un instrumento máis para o seu lucro ó tempo que para o asoballamento das clases menos poderosas ou dos pobos menos desenvolvidos. Así, o progreso técnico non foi para os homes dese século un instrumento para o seu desenvolvemento senón un pesado xugo que os oprimía.
Por ese motivo, comeza a agroma-la conciencia de que a técnica pode converter ó home no seu escravo e nace así a idea da técnica non xa coma un mero saber de entre os saberes humanos senón coma algo a manexar con precaución co fin de conseguir beneficios para os seres humanos. Desa situación paradóxica, nacen os socialismos e o marxismo[3].
Como consecuencia, o home das sociedades modernas non ten máis remedio que meditar sobre a finalidade e a función que debe cumpri-la técnica. Ó vivir nunha sociedade tecnolóxica (é dicir, construída de odo que cada cousa depende dunha función técnica que á súa vez depende doutra función técnica que a súa vez depende doutra... etc), estamos embarcados nunha nave baseada na técnica; pero levanos esa nave ó benestar ou ó naufraxio?
Por unha banda, o grao de benestar que trae a técnica fai dela un valor positivo. Xera a multiplicación de recursos, dótanos de considerables aparellos que nos fan a vida máis cómoda, practicamente garante a supervivencia.
Aparentemente a técnica lévanos ó benestar, pero algúns filósofos descubren que baixo esa aparencia latexa outra realidade. Consecuencia da técnica tamén son as bombas atómicas (que son a primeira posibilidade de desaparición do xénero humano) e o deterioro ecolóxico do planeta Terra.
A conclusión da meditación sobre a técnica no presente século é que a técnica debe ser controlada por coñecementos superiores (a razón moral) tanto nos seus fins coma no seu desenvolvemento. É esta unha conclusión de orde moi xeral que non sabe aínda como resolve-las contradiccións como o que provoca o presente estado de cousas: o mesmo desenvolvemento tecnolóxico que xera o estado do benestar destrúe, ó tempo, o planeta; sen unha tecnolóxica explotación dos recursos da Terra non é posible que tantos miles de millóns de persoas vivan nesta planeta, pero, ó mesmo tempo esta tecnolóxica explotación vai ferindo o planeta quizais ata a súa morte.
Por outra banda, Heidegger ou Levinas tamén destacan outra contradicción. A técnica non deixa de ser unmodo de coñecemento que ten coma fin transforma-la realidade física en realidade artificial en proveito do home; ora ben, mediante a técnica o home foi completando esta realidade artificial ata agachar baixo ela a realidade natural, a natureza exenta de toda modificación por parte do home. Ese agachamento afasta ó home da súa auténtica realidade natural instalándoo na mentira dun presunto hábitat, o medio artificial, que non constitúa hábitat no que realmente o home poida sobrevivir.
II.2.6.CRISE DO MODELO TECNOCIENTÍFICO?
Grecia transmitiu a Europa o ideal dunha humanidade rexida pola razón, preocupada, sobre todo, por admirar, coñecer e gozar da natureza, sen a pretensión de sometela. Os filósofos tiñan unha idea reverencial da natureza, que era para eles unha realidade admirable e insuperable polo ser humano. Para eles a técnica non era máis ca unha imitación da natureza concibida como un grande organismo vivente no que cada parte desempeña a función que lle corresponde.
A Ciencia Moderna substituíu a razón grega por unha "razón instrumental", centrada na idea de poder e de dominio, baseada no cálculo, no economicismo e na funcionalidade e modificou o antigo proxecto grego da ciencia contemplativa ó orientarse cara á pura obxectividade física co conseguinte esquecemento do mundo da vida real. O obxectivo primordial da ciencia non é contemplar ou coñecer, senón predicir para dominar. Concibe a natureza como unha máquina que ten valor en tanto en canto é útil para o ser humano. A idea de dominala aparece por primeira vez con forza na filosofía de Francis Bacon. Para el, o coñecemento é poder e a ciencia é dominio. A súa filosofía abre a porta a unha concepción antropocéntrica da natureza, segundo a cal o natural é a loita por uns recursos limitados e a explotación pola forza dos recursos naturais.
Actualmente estase a producir unha conciencia de crise da concepción moderna da ciencia, e da natureza como despensa da humanidade, porque o modelo do desenvolvemento económico sen límites baseado na tecnociencia xa comeza a non resultar viable. Temos que prestar atención non só á producción física, senón tamén á producción de condicións de vida cualitativamente positivas. Se analizamos certos acontecementos dos últimos anos (Chernóbil, encallamento de barcos e verquidos de petróleo en varias zonas do planeta, o mal das vacas tolas, etc.) podemos chegar á conclusión de que está en perigo a supervivencia da propia especie humana.
Un dos filósofos actuais que mellor ten anlizado o problema da ciencia e da tecnociencia é Jürgen Habermas. Este pensador alemán, pertencente á Escola de Frankfurt, considera que a ciencia e a tecnociencia non son neutrais senón que son interesadas, pois unha das súas acracterísticas principais é o interese por dominar; polo tanto non podemos chegar a unha técnica que sexa liberadora e non opresora (como sostiña Herbert Marcuse). O que se fai necesario é pois chegar a un acordo, que permita combina-la necesidade que témo-los seres humanosde emancipación coa ansia de dominio da ciencia e da técnica; para o cal a estas terían que estar deseñadas dun xeito diferente, por exemplo tendo en conta os danos ecolóxicos e tratando de evitalos, ou sexa limitando o seu campo de acción, pero sen rematar co progreso.
O problema ten que ver coa separación do ámbito do coñecemento científico-técnico do da moral; parece que o coñecemnto científico por ser obxectivo é incuestionable, mentres que o da moral, por ser subxectivo, pódese cuestionar, o que marca unha separación entre eles.
Para Habermas estes dous campos non se poden separar por estaren interrelacionados, simplemente derivan de dous tipos de accións: accións racionais-teleolóxicas e accións comunicativas.
As primeiras (a técnica e o traballo) son accións orientadas á consecución de fins (elíxense os medios para acadar o fin e calcúlanse as consecuencias); teñen coma obxectivo resolve-los problemas que suscita a conservación das sociedade, ou sexa aplícase o coñecemento científico para controla-lo medio natural e social.
As segundas están orientadas á comunicación e ó acordo, nelas os suxeitos tratan de coodina-los seus intereses persoais cos do grupo para chegar a un consenso alcanzado argumentativamente. Tratan de conciliae os intreereses de todos partindo de dous principios: a liberdade e a igualdade. É o mundo das normas, dos valores, das institucións, ...
Habermas cre que hai que salvagardar a harmonía entre os dous usos da razón: o tencocientífico e o moral, pero a miúdo o mundo das accións comunicativas é engulido polo das accións racionais-teleolóxicas, o mundo da vida é absorbido polo da racionalidade instrumental. Habermas cre que a lexitimidade dunha decisión ten que ser froito dun acordo entre os implicados e que contemple tamén os intereses particulares.
APÉNDICE. Evolución y desarrollo de la técnica y de la tecnología.
En la actualidad la modelación técnica de la naturaleza nos es tan cercana y familiar (en el mundo urbano, nuestro entorno es abrumadoramente artificial) y los aparatos tecnológicos nos resultan de tan fácil y cómodo manejo que se nos hace difícil valorar en su justa medida el ingente y espectacular progreso realizado por la especie humana en unos pocos miles de años. Nos resulta difícil reconocer como propios esos primeros comienzos del avance tecnológico. Recorramos brevemente esa historia de interconexión entre teoría, praxis técnica, y organización económica, política y social.
A. En la prehistoria. En el pulido y corte de guijarros de los australopitecos del paleolítico debemos situar los primeros pasos del avance tecnológico. Hachas de mano, buriles, raederas, perforadores, azagayas, puntas de flecha, arpones,... Tanto los instrumentos de caza como aquellos que buscaban su ornamentación o los que cumplían una función doméstica representan los primeros elementos que comienzan a distinguir a la especie humana de la demás. El dominio del fuego significará una nueva oleada de experiencias, descubrimientos e invenciones. Seguridad, abrigo, elaboración de alimentos,...cerámica y forja de metales.
Las actividades agrícolas y ganaderas, incipientes en el neolítico dan lugar a la vida sedentaria, a nuevas actividades laborales (cerámicas), a una nueva forma de organización social del trabajo (agricultores / ceramistas frente a la división sexual del trabajo en el paleolítico: cazadores / recolectoras y cuidadoras de la prole), a una nueva mentalidad acerca del trabajo (se reconoce a la naturaleza no como realidad donadora de frutos, sino como realidad de la que se obtienen esos frutos), a una nueva mentalidad acerca del futuro (relativa seguridad frente a la incertidumbre de la caza y recolección del paleolítico), a una nueva organización del espacio humano (se forman las primeras ciudades) y de las relaciones políticas (se forman los primeros imperios),...
B. En la Antigüedad. La cultura griega es considerada como el arranque de la actual civilización occidental desde el punto de vista teórico o científico. Sin duda que ya antes del apogeo de la civilización griega existían conocimientos matemáticos (especialmente entre los egipcios), saberes astronómicos (elaborados por la paciente observación de los sabios mesopotámicos); y ya se había descubierto la escritura alfabética cuneiforme* por los fenicios. Pero el pensamiento griego ofrece a esos conocimientos una formalización y una abstracción no conocida hasta entonces. Los conocimientos - antes dispersos y con una finalidad de reducida y concreta inmediatez- se agrupan, se racionalizan, se jerarquizan, se esquematizan. Se crea ciencia, esto es, saber teórico. Se avanza en física, en astronomía, en biología, en mecánica, en neumática, en medicina, en psicología, en sociología, en ética, en derecho,... Se crea la filosofía, la especulación puramente teórica acerca de lo humano y acerca de lo divino.
Esta eclosión del pensamiento especulativo y racional no impide - sino que estimula- el desarrollo técnico de los griegos. No se podrían entender las precisas realizaciones artísticas de los griegos si no hubiese detrás el necesario utillaje técnico. Así, el torno, el tornillo (probablemente desarrollado por Arquímedes) y otras herramientas e instrumentos para la arquitectura y escultura fueron ideados por los griegos. Pero además introducen evidentes mejoras en algunos rudimentarios elementos técnicos ya existentes, como en el caso del molino de agua, ya existente en la sociedad hindú.
Por otra parte surge una nueva concepción del hombre en relación con el trabajo y la sociedad. En el mundo griego, la conformación política de la polis-Estado y la consiguiente existencia de hombres libres (ya no súbditos de un jerarca absoluto como en las sociedades precedentes) favorece la preocupación por la mejora de las condiciones de la vida doméstica y, por ello, se desarrolla toda una serie de objetos de mobiliario inexistentes anteriormente: sillas, camas, utensilios de cocina,...
Este desarrollo técnico enfocado hacia la comodidad de los individuos (igual que el desarrollo del pensamiento teórico y científico) fue fruto de la despreocupación con respecto a las tareas agrícolas, las cuales eran llevadas a cabo por las legiones de esclavos, prisioneros de guerra.
Esta situación también es común en la sociedad romana; pero además la expansión política y militar de la Urbs dio lugar a otro tipo de desarrollo técnico: redes de calzadas que hacían posible una más rápida comunicación con los puntos más recónditos del Imperio; la mejora de los sistemas de transporte y distribución de agua dieron lugar a espectaculares avances técnicos en cuanto a las obras públicas (puentes, acueductos,...).
C. En la Edad Media. El régimen feudal de la sociedad medieval dio lugar a dos estamentos sociales claramente diferenciados; por un lado, la nobleza y el clero, propietarios de las tierras; y por el otro, los campesinos, los arrendatarios de las tierras, los siervos o los esclavos, de cuyo trabajo salía la producción para ellos mismos y para los miembros del otro estamento. La escasa productividad del trabajo agrícola y la escasez demográfica provocaron el interés por introducir innovaciones técnicas por parte de la nobleza y del clero, preocupados por mantener una vida cómoda y por construir las enormes catedrales ad maiorem gloriam Dei. Junto a esta situación, el contacto con otras civilizaciones (China e India) más avanzadas técnicamente que el Occidente europeo, provocará que sea precisamente en la Edad Media cuando se introduzcan una serie de importantes mejoras técnicas en el ámbito de la agricultura.
Ese apogeo técnico no significa que no existiese preocupación teórica y científica: A pesar de que el interés teórico se centró en gran medida en asuntos relacionados con las creencias religiosas, el clero medieval también se encargó de recopilar y traducir el saber del Islam y a través de éste, de los griegos. Además la introducción de la numeración arábiga y del numero "cero" (aportado por los hindúes) supuso un avance decisivo en las ciencias matemáticas y en su aplicación a la vida económica cotidiana: se extiende el pago de diezmos y tributos con dinero y los intercambios comerciales (préstamos a interés, tráfico monetario, usura,...), con lo cual se hacen precisas las "técnicas" comerciales, mercantiles y bancarias. Apunta el capitalismo.
D. En el Renacimiento. El aumento de las necesidades monetarias del clero y de la nobleza implica un crecimiento en progresión geométrica del tráfico comercial y de la cantidad de dinero acuñada, apareciendo los certificados de depósito, las letras de cambio,...Por otro lado, la continua introducción de innovaciones técnicas en las "factorías rurales" como en las "industrias artesanales urbanas" conlleva un efecto multiplicador de la producción y del consumo. Al mismo tiempo, supone la posibilidad de liberarse del feudo por parte del campesinado. Comienzan los movimientos migratorios modernos (del campo a la ciudad; y posteriormente desde Europa a otros puntos del planeta) y la constitución definitiva de ciudades.
El capitalismo comienza a asentarse y a expandirse. Es la época de la exploración del planeta en busca de nuevos recursos (especialmente, de oro) y, por lo tanto, es la época de los viajes, de los "descubrimientos" - entre ellos, el de América- aparejos y disposición de tiro, construcción de nuevas carreteras) como marítimos (diseño y construcción de carabelas, con mejoras en el casco y en las velas, incorporación del timón de codaste, empleo de mejores mapas y de instrumental de posición: brújula,...).
Por otra parte, debemos mencionar dos aspectos más: reconocer la deuda con China por los conocimientos técnicos importados por Europa; y recordar la revalorización del ser humano formulada por una nueva concepción humanista de la época, de la que son Erasmo de Rotterdam y Leonardo da Vinci, dos de sus máximos exponentes.
E. En la época moderna. Ésta viene marcada por la revolución científica de los siglos XVI y XVII. Se rompe con los moldes del pensamiento precedente y se instaura un nuevo paradigma científico. Éste se asienta no sólo en una nueva metodología (experimental e hipotética-deductiva frente al deductivismo silogístico) en la institucionalización del método científico como criterio de validación de cualquier conocimiento, en la apuesta por un saber con finalidad práctica y en la búsqueda de la precisión matemática para definir la realidad como un mecanismo automático, cuyas leyes puedan ser conocidas por diferentes aparatos. Termómetros (de agua, de alcohol, de aire), microscopios, telescopios, barómetros, péndulos, ... (instrumental de medición exacta de los diversos aspectos de la realidad) éstos son los grandes inventos de la época. Estos cambios producirán un gran impacto en la mentalidad de las gentes de la época. Se abren dos campos "infinitos" ante sus ojos: lo inmensamente grande y lo inmensamente pequeño.
F. En la época contemporánea. Heredera de esa Revolución Científica fue la ola de grandes inventos de la Revolución Industrial. La máquina de vapor (1765) de Watt se introducirá en la industria textil, en el transporte terrestre y marítimo, en los hornos de fundición de hierro,..(ð17) Pero además los estudios sobre electricidad y electromagnetismo, los avances en química, en física, en biología, en psicología, en sociología, ... modificarán la faz del Tierra (ð 18).
Pero, al mismo tiempo debemos apuntar que quizás lo más curioso de la nueva situación, flagrantemente clara a partir del siglo XX, radica no sólo en la interdependencia entre ciencia y técnica, sino también y sobre todo en la dependencia financiera cada vez mayor que la investigación científica y tecnológica padece respecto a la gran industria, a las grandes empresas y al Estado.
[1]Como di Marx na obra Miseria da filosofía: "En Ingalaterra, as folgas deron lugar case sempre á invención e aplicación de novas máquinas. As máquinas eran, en realidade, a arma que empregaban os capitalistas para vencer o traballo especializado en loita. A Selfactina automática, a invención máis extraordinaria da industria moderna, puxo fóra de combate os fiandeiros sublevados".
[2]Esas crenzas derivaron nunha doctrina chamada "maquinismo", que tiña como tese esencial a crenza de que as máquinas liberarían os seres humanos da escravitude do traballo e da pobreza permitindo que as xentes, abastecidas a súas necesidades básicas, non tivesen necesidade de practicar actos moralmente negativos (roubos, usura,...).
[3]O pensamento socialista cría basicamente que a técnica -como base das máquinas, dos procesos productivos industriais e como eixo do comercio- non era mala en si; o malo era o sistema socio-político que a dirixía. Para o marxismo a técnica presentaba unha doble cara: era positiva pois servía para a loita que os seres humanos teñen establecida coa natureza a fin de potencia-la mellora das condicións de vida para o xénero humano; pero presentaba tamén un cariz negativo porque axudaba ó poder establecido a manter na opresión e na miseria as clases sociais máis baixas, á maioría da xente.

Algunhas web de interese...

Enlaces xerais:
a) http://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Fil%C3%B3sofos_de_la_ciencia
b) http://es.wikipedia.org/wiki/Portal:Tecnolog%C3%ADa
c) http://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Filosof%C3%ADa_de_la_ciencia
d) http://es.wikipedia.org/wiki/Ciencia_ficci%C3%B3n
Con vídeos sobre Stephen Hawking: sobre a paradoxa de Hawking en 5 vídeos; e posteriormente o Universo de Hawking en 5 vídeos; e por último un vídeo de buratos negros e un sobre a Terra sen humanos:
a) http://es.youtube.com/watch?v=hWL-YXsFo7A
b) http://es.youtube.com/watch?v=PW8usuEas54
c) http://es.youtube.com/watch?v=88sNVy5zI14
d) http://es.youtube.com/watch?v=Msco2O9norw
e) http://es.youtube.com/watch?v=_zrctQu5hgY
f) http://es.youtube.com/watch?v=5w0x5ZRseNA
g) http://es.youtube.com/watch?v=ijYqytOXZiM
h) http://es.youtube.com/watch?v=9GSXQ6158J0
i) http://es.youtube.com/watch?v=ruYIEPO_r-A
j) http://es.youtube.com/watch?v=uV-1Q_s4XOM
k) http://es.youtube.com/watch?v=f3_8QldIC3g
l) http://es.youtube.com/watch?v=rDHOis0ZmI8 (A Terra sen humanos, e a partir de aí 8 vídeos relacionados).
3. Cambio climático:
http://es.youtube.com/watch?v=-tYJfyn08d0 (seis grados que cambiarían o mundo, en inglés con subtítulos, de National Geographic Channel, relacionado a unha serie de 10 vídeos sobre o asunto).
4. Con vídeos matemáticos, especialmente o tratamento da interrelación entre descubrimento matemático (número phi, proporción áurea,…) e a natureza e a arte. Isto é ciencia e beleza:
http://www.edu.xunta.es/contidos/bach/mat/videos_matematicos/videos.html
Enlaces directos a algúns vídeos en concreto:
a) http://www.youtube.com/watch?v=j9e0auhmxnc (documental de TVE 2: número phi, proporción áurea)
b) http://www.youtube.com/watch?v=JFgGT0b29HQ (vídeo para flipar un pouco, Leonardo da Vinci e a Divina Proporción).
c) http://www.youtube.com/watch?v=OXOBrYfVCgw (sección áurea e o pato Donald).
d) http://www.youtube.com/watch?v=6pfw_KJIfS0 (brevísima pero clarísima exposición do número phi).
e) http://es.youtube.com/watch?v=SNBkloOrdr0 (breve reconto da beleza dos números).
f) http://es.youtube.com/watch?v=jiMmWnHpFyU (información en inglés, ofrecida por un tipo curioso)
g) http://es.youtube.com/watch?v=wS7CZIJVxFY (vídeo The Fibonacci in Lateralus: música, universo, …).
h) http://es.youtube.com/watch?v=Z1GpoeuyU14 (para acabar, un xogo de maxia con números e música de Luar na Lubre).
5. Mulleres e ciencia en You tube:
http://www.youtube.com/watch?v=rhMzcQ0JfrQ (exposición escolar, demasiado simple e mala gravación).
http://www.youtube.com/watch?v=ZCSNG6x7Yf4 (boa reportxe de actualidade de Euronews sobre algunhas mulleres científicas na actualidade).
http://www.cienciaescolar.com/CIENCIA%20FEMENINO/Mujeres_Cientificas.htm
http://mujeresdeciencias.blogia.com/temas/biografias.php
http://www.agnesscott.edu/lriddle/women/women.htm (Creo que a máis completa páxina de biografías de científicas matemáticas, con enlaces ás súas biografías, referencias ás súas obras; moitos enlaces,…En inglés).
http://www.distinguishedwomen.com/subject/astrono.html
http://astro.berkeley.edu/~gmarcy/women/history.html
http://cdd.emakumeak.org/ficheros/0000/0036/mujers_cientificas.pdf (moi intersantes informacións).
6. Sobre desenvolvemento tecnológico e as súas implicacións:
a) Perspectiva ética acerca da filosofía do traballo
http://www.filosofia.org/bol/not/bn016.htm
http://www.upf.edu/iuslabor/012006/Latinoamerica.OscarErmida2.htm
b) Sobre creadores-impulsores do concepto “sociedade post-industrial”
http://www.infoamerica.org/teoria/bell1.htm
http://es.wikipedia.org/wiki/Alain_Touraine
http://es.wikipedia.org/wiki/Alvin_Toffler
http://www.nodulo.org/ec/2004/n033p23.htm
c) Sobre movimientos anti-globalización
http://www.elpais.es/especiales/2001/antiglobalizacion/
http://www.rebelion.org/antiglob.htm
d) Sobre desarrollo tecnolóxico
http://www.rebelion.org/antiglob.htm
http://www.cdti.es/webCDTI/esp/index.html
e) Sobre historia das distintas realizacións técnicas e tecnolóxicas
http://w3.cnice.mec.es/recursos/bachillerato/tecnologia/manual/inventos/antig.htm
7. E a páxina de Eduardo Punset
(con enlaces a programas de Redes, libros e outras curiosidades):
http://www.eduardpunset.es/
8. e outras
a) http://www.librosmaravillosos.com/historiatiempo/prologo.html
b) http://usuarios.lycos.es/politicasnet/autores/castells.htm (Entrevista a Manuel Castells e outros asuntos).

Unha relación de libros diversos.

ALGÚNS LIBROS RECOMENDADOS PARA FILOSOFÍA DA CIENCIA E DA TECNOLOXÍA... Que a busca sexa grata e fructífera.
ASIMOV, Isaac (1920-1992):
Ciencia ficción: Xunto con Robert Heinlein e Arthur Clarke, mestres dese xénero: Triloxías sobre A Fundación (ou ciclo de Trántor, que forma parte da colección sobre o Imperio Galáctico) ou sobre Robots (que completa o ciclo anterior)
Sobre divulgación científica:
- Breve historia de la química (1965)
- ¿Hay alguien ahí? (1967)
- 100 preguntas básicas sobre la ciencia (1977)
- Cómo descubrimos el petróleo (1977)
- Cómo descubrimos los números (1977)
- La estrella de Belén y otros ensayos científicos (1983)
- El monstruo subatómico (1985)
- Nueva guía de la ciencia. (1986)
- La relatividad del error (1988)
- El cometa Halley
BACON, Francis: Novun Organum. Alianza.
BLANCHE, Robert: El método experimental y la filosofía de la física. F.C.E.
BRECHT, Bertolt: La vida de Galileo Galilei. Alianza.
CASADO, Mª José: Las damas de laboratorio. Mujeres científicas en la historia.
CHALMERS, Alan F.: ¿Qué es esa cosa llamada ciencia? Ed. Siglo XXI.
ECHEVERRÍA, Javier: Ciencia y Valores (2002)
EDMONDS, David e EIDINOW, John: El atizador de Wittgenstein. Una jugada incompleta.
FEYERABEND, Paul :
- La ciencia en una sociedad libre (1978)
- Contra el método (1974)
- La ciencia como un arte (1985)
FOUCAULT, Michel: Tecnologías del yo y otros textos afines. Paidós.
GRIBBIN, John: Biografía del Universo. Crítica, 2007.
HABERMAS, Jürgen: Ciencia y técnica como “ideología”. Tecnos.
HAWKING, Stephen (1942):
- Historia del tiempo (Del Big Bang a los agujeros negros).
- La clave secreta del universo.
HOFSTADTER, Douglas: Gödel, Escher, Bach: un eterno y grácil bucle.
JONAS, Hans: El principio de responsabilidad: Ensayo de una ética para la civilización tecnológica. Ed, Herder.
KUHN, Thomas: La estructura de las revoluciones científicas. F.C.E.
LAKATOS, Imre: La metodología de los Programas de investigación científica. Alianza, 1993.
LOVELOCK, James:
- Gaia, una nueva visión de la vida sobre la Tierra. Orbis, 1985.
- Gaia. Implicaciones de la nueva biología, Kairós. 1989.
- Las edades de Gaia, Tusquets. 1993.
- La venganza de la tierra. La teoría de Gaia y el futuro de la humanidad. Planeta 2007
- Homenaje a Gaia. La vida de un científico independiente-Laetoli 2005
MARGULIS, Lynn: Una revolución en la evolución. 2003
ORTEGA Y GASSET, J.: Meditación de la técnica. Revista de Occidente.
POPPER, Karl R.: La miseria del historicismo. Alianza Ed.
POSTMAN, Neil: Tecnópolis.La rendición de la cultura a la tecnología. Ed. Galaxia-Gutenberg,1996.
PUNSET, Eduardo: El alma está en el cerebro.
QUINTANILLA, Miguel Ángel: Tecnología: un enfoque filosófico y otros ensayos de la filosofía de la tecnología. FCE, 2005.
SÁDABA, Javier e VELÁQUEZ, José Luis: Hombres a la carta. Los dilemas de la bioética. Temas de Hoy, 1998.
SAGAN, Carl:
- La diversidad de la ciencia (2006)
- El mundo y sus demonios (1997)
- Miles de millones (1997)
- Contacto o Contact (1985)
- Cosmos (1980)
- La conexión cósmica
- Sombras de antepasados olvidados
SÁNCHEZ RON, José Manuel:
- El futuro es un país tranquilo. Espasa-Calpe (2001).
- Viva la ciencia. Crítica, 2008.
- Historia de la ciencia. Espasa, 2007.
- Medicina (Grandes vidas de la España de nuestro tiempo, 2). Ed. Universitaria Ramón Areces, 2006.
- El poder da la ciencia. Crítica, 2006.
- El canon científico: clásicos de la ciencia y la tecnología. Crítica.
- Diccionario de la ciencia. Crítica, 2006
SMOLIN, Lee: Las dudas de la física en el siglo XXI. Crítica, 2007.
SOLSONA, Nuria: Mujeres científicas de todos los tiempos. Ed. Talasa (1997).
YOURGRAU, Palle: Un mundo sin tiempo: el legado olvidado de Gödel y Einstein. Tusquets.

Unha proposta de exame sobre o bloque I

CUESTIONARIO 1 SOBRE FILOSOFÍA DA CIENCIA E DA TECNOLOXÍA.

APELIDOS……………………………………………NOME………….. 2º…. Data..........
1. Definición de “filosofía da ciencia”.
2. Presupostos filosóficos sobre os que se asenta o coñecemento científico.
3. Cita tres asuntos que trata de explicar a filosofía da ciencia.
4. Relaciona estes autores coas súas respectivas concepcións da ciencia:
ARISTÓTELES coñecemento claro e distinto
DESCARTES coñecemento que supera a instantia crucis
BACON coñecemento de causas
KANT coñecemento sintético a priori
COMTE coñecemento das aparencias
MACH coñecemento dos fenómenos observables
DUHEM descrición progresivamente máis fiel da natureza
4. Que criterio de comprobación científica considera adecuado o Círculo de Viena? En que consiste?
5. Que filósofo da ciencia cuestiona a lexitimidade dese criterio? Por que? Cal propón?
6. Completa:
a) Segundo______, nos cambios científicos non interveñen tan só argumentos_______________, senón tamén aspectos_________________.
b) Lakatos defende unha explicación denominada __________________________________________________.
7. Quen defende o anarquismo epistemológico? Cal é a súa idea fundamental?
8. Define:
a) Método:
b) Empírico:
c) Deducción:
d) Inducción:
e) Método hipotético-deductivo:
f) Paradigma:
8. Oposición entre realismo e instrumentalismo científico.
9. Que afirma o constructivismo social sobre a ciencia?
10. Que significa a teoría coherentista da verdade? Quen a defende?
11. Que é a "navalla de Occam"?

PHILOSOPHY OF PARTICULAR SCIENCES.

In addition to addressing the general questions regarding science and induction, many philosophers of science are occupied by investigating philosophical or foundational problems in particular sciences. The late 20th and early 21st century has seen a rise in the number of practitioners of philosophy of a particular science.
1. Philosophy of physics.
Philosophy of physics is the study of the fundamental, philosophical questions underlying modern physics, the study of matter and energy and how they interact. The main questions concern the nature of space and time, atoms and atomism. Also the predictions of cosmology, the results of the interpretation of quantum mechanics, the foundations of statistical mechanics, causality, determinism, and the nature of physical laws. Classically, several of these questions were studied as part of metaphysics (for example, those about causality, determinism, and space and time).
2. Philosophy of biology.
Philosophy of biology deals with epistemological, metaphysical, and ethical issues in the biological and biomedical sciences. Although philosophers of science and philosophers generally have long been interested in biology (e.g., Aristotle, Descartes, and even Kant), philosophy of biology only emerged as an independent field of philosophy in the 1960s and 1970s. Philosophers of science then began paying increasing attention to developments in biology, from the rise of Neodarwinism in the 1930s and 1940s to the discovery of the structure of Deoxyribonucleic acid (DNA) in 1953 to more recent advances in genetic engineering. Other key ideas such as the reduction of all life processes to biochemical reactions as well as the incorporation of psychology into a broader neuroscience are also addressed.
3. Philosophy of mathematics.
Philosophy of mathematics is the branch of philosophy that studies the philosophical assumptions, foundations, and implications of mathematics.
• What are the sources of mathematical subject matter?
• What is the ontological status of mathematical entities?
• What does it mean to refer to a mathematical object?
• What is the character of a mathematical proposition?
• What is the relation between logic and mathematics?
• What is the role of hermeneutics in mathematics?
• What kinds of inquiry play a role in mathematics?
• What are the objectives of mathematical inquiry?
• What gives mathematics its hold on experience?
• What are the human traits behind mathematics?
• What is mathematical beauty?
• What is the source and nature of mathematical truth?
• What is the relationship between the abstract world of mathematics and the material universe?
• What is a number?
• Are mathematical proofs exercises in tautology?
• Why does it make sense to ask whether 1+1=2 is true?
• How do we know whether a mathematical proof is correct?
Philosophy of chemistry
Philosophy of chemistry considers the methodology and underlying assumptions of the science of chemistry. It is explored by philosophers, chemists, and philosopher-chemist teams.
The philosophy of science has centered on physics for the last several centuries, and during the last century in particular, it has become increasingly concerned with the ultimate constituents of existence, or what one might call reductionism. Thus, for example, considerable attention has been devoted to the philosophical implications of special relativity, general relativity, and quantum mechanics. In recent years, however, more attention has been given to both the philosophy of biology and chemistry, which both deal with more intermediate states of existence.
In the philosophy of chemistry, for example, we might ask, given quantum reality at the microcosmic level, and given the enormous distances between electrons and the atomic nucleus, how is it that we are unable to put our hands through walls, as physics might predict? Chemistry provides the answer, and so we then ask what it is that distinguishes chemistry from physics?
In the philosophy of biology, which is closely related to chemistry, we inquire about what distinguishes a living thing from a non-living thing at the most elementary level. Can a living thing be understood in purely mechanistic terms, or is there, as vitalism asserts, always something beyond mere quantum states?
Issues in philosophy of chemistry may not be as deeply conceptually perplexing as the quantum mechanical measurement problem in the philosophy of physics, and may not be as conceptually complex as optimality arguments in evolutionary biology. However interest in the philosophy of chemistry in part stems from the ability of chemistry to connect the “hard sciences” such as physics with the “soft sciences” such as biology, which gives it a rather distinctive role as the central science.
Philosophy of economics
Philosophy of economics is the branch of philosophy which studies philosophical issues relating to economics. It can also be defined as the branch of economics which studies its own foundations and morality.
Philosophy of psychology
Philosophy of psychology refers to issues at the theoretical foundations of modern psychology. Some of these issues are epistemological concerns about the methodology of psychological investigation. For example:
• What is the most appropriate methodology for psychology: mentalism, behaviorism, or a compromise?
• Are self-reports a reliable data gathering method?
• What conclusions can be drawn from null hypothesis tests?
• Can first-person experiences (emotions, desires, beliefs, etc.) be measured objectively?
Other issues in philosophy of psychology are philosophical questions about the nature of mind, brain, and cognition, and are perhaps more commonly thought of as part of cognitive science, or philosophy of mind, such as:
• What is a cognitive module?
• Are humans rational creatures?
• What psychological phenomena comes up to the standard required for calling it knowledge?
• What is innateness?
Philosophy of psychology also closely monitors contemporary work conducted in cognitive neuroscience, evolutionary psychology, and artificial intelligence, questioning what they can and cannot explain in psychology.
Philosophy of psychology is a relatively young field, due to the fact that psychology only became a discipline of its own in the late 1800s. Philosophy of mind, by contrast, has been a well-established discipline since before psychology was a field of study at all. It is concerned with questions about the very nature of mind, the qualities of experience, and particular issues like the debate between dualism and monism.
Also, neurophilosophy has become its own field with the works of Paul and Patricia Churchland.
Recollido de  http://en.wikipedia.org/wiki/Philosophy_of_science.

BLOQUE I: A CIENCIA

I. DEFINICIÓN.
II. HISTORIA.
III. ALGÚNS CONCEPTOS CLAVE.
IV. ALGÚNS PUNTOS DE DISCUSIÓN.
**************
I. DEFINICIÓN.
A filosofía da ciencia é a investigación sobre a natureza do coñecemento científico e a práctica científica. Ocúpase de saber como se desenvolven, avalían e cambian as teorías científicas, e de saber se a ciencia é capaz de revelar a verdade das entidades ocultas e os procesos da natureza. Son filosóficas as dúas proposicións básicas que permiten construír a ciencia:
* A natureza é regular, uniforme e intelixible.
* O ser humano é capaz de comprender a natureza.
Estes dous supostos metafísicos non son cuestionados na actualidade. O que intenta a filosofía da ciencia é explicar cousas como:
a) a natureza e a obtención das teorías e conceptos científicos;
b) a relación destes coa realidade;
c) como a ciencia explica, predicir e controla a natureza;
d) os medios para determinar a validez da información;
e) a formulación e uso do método científico;
f) os tipos de razoamento utilizados para chegar a conclusións;
g) as implicacións dos diferentes métodos e modelos de ciencia.
En definitiva é establecer as condicións nas que un coñecemento poida ser considerado válido, é dicir, aceptado como verdadeiro pola comunidade científica.
A filosofía da ciencia comparte algúns temas coa gnoseología, a teoría do coñecemento. Con todo, ambas as disciplinas difiren desde o punto de vista metodológico e filosófico. A filosofía da ciencia -disciplina máis recente- ocúpase do coñecemento científico (que, tradicionalmente, distínguese doutros tipos de coñecemento, como o ético ou estético). Pola súa banda, a teoría do coñecemento ocúpase dos límites e condicións de posibilidade de todo coñecemento.
Algúns científicos mostraron un vivo interese pola filosofía da ciencia e uns poucos, como Galileo Galilei, Isaac Newton e Albert Einstein, fixeron importantes contribucións. Numerosos científicos, con todo, déronse por satisfeitos deixando a filosofía da ciencia aos filósofos e preferiron seguir facendo ciencia no canto de dedicar máis tempo a considerar como se fai a ciencia. Dentro da tradición occidental, entre as figuras máis importantes anteriores ao século XX destacan Aristóteles, René Descartes, John Locke, David Hume, Emmanuel Kant e John Stuart Mill.
A filosofía da ciencia non se denominou así ata a formación do Círculo de Viena, a principios do século XX. Na mesma época, a ciencia viviu unha gran transformación por mor da teoría da relatividad e da mecánica cuántica. Na filosofía da ciencia actual as grandes figuras son Karl R. Popper, Thomas Kuhn, Imre Lakatos e Paul Feyerabend.
II. HISTORIA.
1. Os precursores.
Para Aristóteles, a ciencia era coñecemento certo por medio de causas. Esta definición (tendo en conta o amplo concepto de ciencia da antigüidade, diferente do máis restritivo actual) tivo vixencia en Europa occidental durante séculos, ata que foi rexeitada pola nova filosofía natural que nacía nos séculos XVII e XVIII.
A escolástica propuxo a regularidade e uniformidade para a súa aplicación na ciencia.
René Descartes pretendía un coñecemento certo baseado na existencia indubidable dun suxeito pensante, e avanzar grazas a ideas claras e distintas. O papel da experiencia quedaba nun segundo plano. Non é de estrañar que, no campo da ciencia, os racionalistas destacasen en matemáticas, como o mesmo Descartes ou como Leibniz, creador xunto con Newton do cálculo infinitesimal.
A corrente filosófica iniciada por Francis Bacon propuña un coñecemento da natureza empirista e inductista. Para elixir entre teorías rivais non había que recorrer á argumentación, senón realizar un experimento crucial (instantia crucis) que permitise a selección.
David Hume, o principal filósofo empirista, subliñou aínda máis a importancia dos feitos fronte ás interpretacións. Pero o racionalismo e o empirismo clásicos destacaban excesivamente un dos aspectos da ciencia (a racionalidade ou a experiencia) en detrimento do outro.
O idealismo transcendental de Kant intentou unha primeira síntese de ambos os sistemas na que o espazo e o tempo absolutos de Newton convertéronse en condicións que impón a mente para poder aprehender o mundo externo.
Dentro da tradición empirista Auguste Comte propuxo unha filosofía, o positivismo, na que a ciencia reducíase a relacionar fenómenos observables, renunciando ao coñecemento de causas.
Ernst Mach exerceu, co seu empiriocriticismo, unha gran influencia que preparou o nacemento do Círculo de Viena. Mach desenvolveu unha filosofía de orientación empirista centrada nos conceptos e métodos da ciencia. Esta debe estudar só as aparencias (os fenómenos), de forma que intentar estudar algo que non se nos presenta directamente aos sentidos é facer metafísica. Coherente coas súas ideas filosóficas, Mach opúxose ata o final á nova teoría atómica, cuxo obxecto é inalcanzable á experiencia.
Pierre Duhem afirmou que "toda lei física é unha lei aproximada; polo tanto, seguindo a lóxica estrita, non pode ser nin verdadeira nin falsa; calquera outra lei que represente as mesma experiencias coa mesma aproximación pode pretender, con tanto dereito como a primeira, o título de lei verdadeira, ou, para falar máis exactamente, de lei aceptable". Aínda así, Duhem opinaba que a medida que a ciencia avanza, vaise achegando progresivamente a unha descrición máis fiel da natureza.
2. A ciencia como produto da lóxica e a razón.
2.1 A filosofía analítica.
O empirismo e o loxicismo son as dúas principais fontes das orixes da filosofía analítica. Un dos primeiros movementos fortes dentro desta corrente foi o positivismo lóxico ou empirismo lóxico. Dentro dela tamén ten un lugar especial o estudo da lóxica e as linguaxes, a filosofía da linguaxe (onde destacaron Ludwig Wittgenstein e Bertrand Russell.
Adóitase considerar que a filosofía da ciencia alcanza a súa idade adulta nos anos 1920 coa aparición do Círculo de Viena, no que se encadrou un nutrido grupo de filósofos como Rudolf Carnap, Otto Neurath, Hans Hahn, Kurt Gödel, Willard V. Quine. A imitación do de Viena, Hans Reichenbach fundou o Grupo ou Círculo de Berlín.
O Círculo de Viena propuxo un modelo de ciencia no que esta procede mediante xeralizacións (indución) a partir dos datos. A visión da ciencia do Círculo de Viena é chamada tamén Concepción Herdada ou Concepción Herdada da Ciencia. A idea central do positivismo e do neopositivismo é que a ciencia debe utilizar as teorías como instrumentos para predicir fenómenos observables e debe renunciar a buscar explicacións. A procura de explicacións é función da metafísica, que non é ciencia senón palabrería carente de significado. Así, o neopositivismo presenta unha visión instrumentalista da ciencia. De acordo con estas ideas os integrantes do Círculo defenderon un criterio verificacionista de significado que agrupaba os enunciados en dúas clases:
a) enunciados con sentido, que son afirmacións que poden comprobarse empíricamente se son verdadeiras ou falsas;
b) enunciados sen sentido, que son enunciados mal construídos cuxa verdade ou falsidade non pode comprobarse empíricamente.
Baseándose neste criterio, o Círculo foi fortemente antimetafísico e antiteológico.
Co progreso da ciencia esta comezou o estudo de campos que están máis aló da experiencia, como pode ser a física de altas enerxías ou a física atómica. Nesta situación o criterio empirista de verdade conduciu a moitos problemas, o que levou a diversas matizacións do mesmo. O verificacionismo estrito acabou sendo abandonado e substituído pola contrastación entre proposicións e observacións, o que permite unha confirmación gradualmente crecente das teorías.
A afirmación introducida polo empirismo de que hai datos puros (sen ningún tipo de interpretación nin elaboración) e a positivista de que a ciencia debe utilizar unha linguaxe observacional exento de teoría son especialmente criticadas polos principais filósofos da ciencia desde fai décadas e, na actualidade, o neopositivismo estrito xa non está considerado como viable. Con todo, na súa época exerceu un dominio absoluto na filosofía da ciencia. A súa influencia foi capital e é rastreable en moitos filósofos da actualidade.
2.2 O falsacionismo.
Aínda que Karl Popper tivo nos seus comezos moita relación cos integrantes do Círculo de Viena, desde a súa primeira obra A lóxica da investigación científica (1934) xa se mostrou moi crítico con este. Con todo este traballo tivo moi pouca difusión durante anos, e non foi ata principios da década dos sesenta cando Popper comezou a ser coñecido e valorado.
Fronte ao neopositivismo, Popper cualificou a súa postura de racionalismo crítico. A diferenza do Círculo de Viena, para Popper a ciencia non é capaz de verificar se unha hipótese é certa, pero si pode demostrar se esta é falsa. Por iso non serve a indución, porque por moito que se experimente nunca se poderá examinar todos os casos posibles, e basta cun só contraexemplo para botar por terra unha teoría. Así pois, fronte á postura verificacionista preponderante ata ese momento en filosofía da ciencia, Popper propón o falsacionismo. Aínda que Popper era realista non aceptaba a certeza, é dicir, nunca se pode saber cando o noso coñecemento é certo.
Popper comezou describindo a ciencia, pero na súa evolución filosófica acabou sendo prescriptivo (aínda que sen chegar ao rigor normativo do Círculo), recomendando á ciencia o método hipotético deductivo. É dicir, a ciencia non elabora enunciados certos a partir de datos, senón que propón hipóteses (que aínda que se baseen na experiencia adoitan ir máis aló desta e predicir experiencias novas) que logo somete ao filtro experimental para detectar os erros.
3. A reacción
Ata a década dos sesenta prevaleceran as explicacións lóxicas da ciencia. A partir da obra de Thomas Kuhn A estrutura das revolucións científicas houbo un cambio na perspectiva e empezáronse a ter en conta os aspectos históricos, sociolóxicos e culturais da ciencia.
3.1 Ciencia, historia e revolución científica
As estruturas das revolucións científicas pódese clasificar de descritiva. Apenas dedica espazo a conceptos como verdade ou coñecemento, e presenta a ciencia baixo un enfoque histórico e sociolóxico. As teorías dominantes baixo as que traballan os científicos conforman o que Kuhn chama paradigma. A ciencia normal é o estado habitual da ciencia no que o científico non busca criticar, de ningún xeito, o paradigma, senón que dá este por asumido e busca a ampliación do mesmo. Se o número ou a importancia de problemas non resoltos dentro dun paradigma é moi grande, pode sobrevir unha crise e cuestionarse a validez do paradigma. Entón a ciencia pasa ao estado de ciencia extraordinaria ou ciencia revolucionaria no que os científicos ensaian teorías novas. Se se acepta un novo paradigma que substitúa ao antigo produciuse unha revolución científica. Así se entra nun período novo de ciencia normal no que se intenta coñecer todo o alcance do novo paradigma.
O novo paradigma non se admite unicamente por argumentos lóxicos, neste proceso interveñen de xeito importante aspectos culturais propios da persoa do científico. Segundo Kuhn, a visión da natureza que acompaña ao novo paradigma non pode compararse baixo ningún elemento común á do antigo; a isto Kuhn chama a inconmensurabilidad dos paradigmas. O novo admítese de forma xeneralizada cando os científicos do antigo paradigma van sendo substituídos.
3.2 Programas de investigación científica
Lakatos intentou adaptar o sistema de Popper á nova situación creada por Kuhn. A súa intención era realizar unha reconstrución racional da historia da ciencia, mostrando que esta progresaba de modo racional. A historia da ciencia mostra que esta non avanza só falsando teorías con feitos, hai que ter en conta a competencia entre teorías e a confirmación de teorías. Por iso substitúe o falsacionismo inxenuo de Popper por un falsacionismo sofisticado. Na realidade a ciencia non avalía unha teoría illada, senón un conxunto delas que conforman o que Lakatos chama programa de investigación científica. Un programa de investigación rexéitase ao completo cando se dispoña dun substituto superior, que explique todo o que explicaba o anterior máis outros feitos adicionais. Lakatos recoñece que a dificultade deste esquema radica en que, na práctica, pode custar anos levalo a cabo, ou ata ser inaplicable en programas de investigación moi complexos.
3.3 Pluralismo metodolóxico.
Paul K. Feyerabend afirmou que unha metodoloxía científica universalmente válida é un contrasenso, que non poden ditarse normas á ciencia para o seu desenvolvemento. Criticou acedamente o cientificismo por ser "castelos no aire" e como alternativa propuxo un anarquismo epistemolóxico. Posto que non hai coñecementos certos e non se sabe que paradigmas dominarán a ciencia do futuro, descartalos agora supón pechar portas ao mañá.
4. Correntes actuais.
Para falar dunha filosofía da ciencia non basta con ter unha visión panorámica do que é filosofía e do que é ciencia. Tampouco é suficiente o seguimento histórico das opinións e conceptos emitidos polos pensadores do pasado. É necesario situarse no pensamento actual dos científicos máis avanzados e respectar os seus conceptos sobre o que eles consideran como ciencia, e é necesario entender que o dominio da filosofía son os conceptos universais e abstractos que nunca poden chegar a ser obxecto da ciencia.
Ciencia e filosofía son terreos incompatibles; o campo da filosofía é de conceptos abstractos e de principios universais o campo da ciencia é de corpos tratados especificamente un a un, diseccionados e analizados minuciosamente dentro de todas as súas características, reaccións e comportamentos especificamente individuais.
É extremadamente complexo (e, posiblemente, aínda falta algo máis de perspectiva temporal) presentar un panorama completo da filosofía da ciencia dos últimos trinta ou trinta e cinco anos. Así como todos os autores anteriores xa morreron, a maioría dos que veñen a continuación non. Aquí intentarase presentar un bosquejo da gran variedade de enfoques actuais pero tendo en mente que, dentro de poucos anos, algunhas das correntes mencionadas poden pasar ao esquecemento, e que destaquen outros pensadores que hoxe teñen unha repercusión menor. Así como anteriormente podíase falar de "o método" da ciencia, o gran desenvolvemento de moitas disciplinas científicas fixo que os filósofos da ciencia comecen a falar de "os métodos", xa que non é posible identificar un método único e universalmente válido. A idea herdada da física clásica de que todo é reducible a expresións matemáticas cedeu terreo ante situacións novas como a teoría do caos ou os avances da bioloxía. Doutra banda desapareceron cuestións que chegaron a cubrir centos de páxinas e xeraron grandes controversias. Quizais o caso máis flagrante sexa o do problema da demarcación, centrado na distinción (demarcación) entre ciencia e outros coñecementos non científicos. Practicamente o tema desaparece logo de Popper e é seguido en España por Gustavo Bueno na súa teoría do peche categorial.
4.1 Estructuralistas.
Aparte da coincidencia de nome, o programa estructuralista de reconstrución das teorías non ten nada que ver co estructuralismo iniciado pola análise lingüística proposto por Saussure. En filosofía da ciencia o estructuralismo naceu a partir da publicación en 1971 do libro A estrutura lóxica da física matemática de Joseph D. Sneed como unha síntese do aparello formal do racionalismo crítico e do positivismo lóxico coa corrente historicista da ciencia. O estructuralismo foi reelaborado e divulgado por Wolfgang Stegmüller e C. Ulises Moulines.
A característica máis destacada destas reconstrucións é o seu concepto de teoría científica como unha estrutura, de aí o nome desta proposta metodológica. Xunto coas restricións empíricas, unha teoría consta dunha estrutura conceptual e dun ámbito de aplicación. Posto que as teorías non se presentan illadas senón interrelacionadas tamén é necesario estudar as relacións entre teorías, as redes teóricas. Entre estas relacións atopamos a de redución, quizá a máis destacada polo seu papel na unidade da ciencia. A pesar das múltiples teorías que poidan coexistir para explicar os mesmos feitos, a unidade ontológica da ciencia pode salvarse se todas elas son reductibles a unha soa teoría (ou a unhas poucas non inconmensurables entre si). Esta relación interteorética desempeña un papel fundamental, por exemplo, no traballo dos físicos na súa procura da Teoría do todo.
Moulines propón unha definición recursiva da filosofía da ciencia como teorización sobre teorizaciones, cuxa epistemoloxía non é descritiva nin prescriptiva, senón interpretativa. As teorías da ciencia son construcións culturais, pero iso non implica que a filosofía da ciencia sexa substituída por unha socioloxía da ciencia.
4.2 Filosofía da ciencia naturalizada.
Para Ronald N. Giere o propio estudo da ciencia debe ser tamén unha ciencia: "A única filosofía da ciencia viable é unha filosofía da ciencia naturalizada". Isto é así porque a filosofía non dispón de ferramentas apropiadas para o estudo da ciencia en profundidade. Giere suxire, pois, un reduccionismo no sentido de que para el a única racionalidade lexítima é a da ciencia. Propón o seu punto de vista como o inicio dunha disciplina nova, unha epistemoloxía naturalista e evolucionista, que substituirá á filosofía da ciencia actual.
Larry Laudan propón substituír o que el denomina modelo xerárquico da toma de decisións polo modelo reticulado de xustificación. No modelo xerárquico os obxectivos da ciencia determinan os métodos que se utilizarán, e estes determinan os resultados e teorías. No modelo reticulado tense en conta que cada elemento inflúe sobre os outros dous, a xustificación flúe en todos os sentidos. Neste modelo o progreso da ciencia está sempre relacionado co cambio de obxectivos, a ciencia carece de obxectivos estables.
4.3 Realismo fronte a empirismo.
O debate sobre o realismo da ciencia non é novo, pero na actualidade aínda está aberto. Bas C. Van Fraasen (1941), empirista e un dos principais opoñentes do realismo, opina que todo o que se require para a aceptación das teorías é a súa adecuación empírica. A ciencia debe explicar o observado deducíndoo de postulados que non necesitan ser verdadeiros máis que naqueles puntos que son empíricamente comprobables. Chega a dicir que "non hai razón para afirmar sequera que existe unha cousa tal como o mundo real". É o empirismo construtivo, para o que o decisivo non é o real, senón o observable.
Laudan e Giere presentan unha postura intermedia entre o realismo e o subjetivismo estritos. Laudan opina que é falso que só o realismo explique o éxito da ciencia. Giere propón que hai ciencias que presentan un alto grao de abstracción, como a mecánica cuántica, e utilizan modelos matemáticos moi abstractos. Estas teorías son pouco realistas. As ciencias que estudan fenómenos naturais moi organizados como a bioloxía molecular, utilizan teorías que son moi realistas. Por iso non se pode utilizar un criterio uniforme de verdade científica.
Rom Harré (1927) e o seu discípulo Roy Bhaskar (1944) desenvolveron o realismo crítico, un corpo de pensamento que quere ser o herdeiro da Ilustración na súa loita contra os irracionalismos e o racionalismo reduccionista. Destacan que o empirismo e o realismo conducen a dous tipos diferentes de investigación científica. A liña empirista busca novas concordancias coa teoría, mentres que a liña realista intenta coñecer mellor as causas e os efectos. Isto implica que o realismo é máis coherente cos coñecementos científicos actuais.
Dentro da corrente racionalista de oposición ao neopositivismo atópase a Mario Bunge (1919). Analiza os problemas de diversas epistemoloxías, desde o racionalismo crítico popperiano ata o empirismo, o subxecivismo ou o relativismo. Bunge é realista crítico. Para el a ciencia é falibilista (o coñecemento do mundo é provisional e incerto), pero a realidade existe e é obxectiva. Ademais preséntase como materialista , pero para subliñar os problemas desta doutrina apostila que se trata dun materialismo emerxentista.
4.4 Socioloxía da ciencia.
Robert K. Merton considérase o fundador da socioloxía da ciencia nos anos corenta, logo moi influída polos traballos de Kuhn, 'A estrutura das revolucións científicas', 1962 e 1969. A achega básica para a filosofía da ciencia foi introducir o termo paradigma como supostos teóricos xenerais: leis máis técnicas nunha comunidade científica determinada, onde un antigo paradigma é total ou en parte substituído e chámase revolución científica este proceso e o cambio non é de forma acumulativa, senón paradigmático. O capítulo IX desenvolve os conceptos. A primeira edición foi ampliada en 1969 e así é a primeira edición en español.
A primeira socioloxía distinguía uns factores internos da propia ciencia (metodoloxía, obxectivos, etc.) que eran independentes doutros factores externos (sociolóxicos, políticos, etc.) non pertencentes á ciencia. Pero a socioloxía da ciencia actual prescinde desta distinción. David Bloor e Barry Barnes son os principais expoñentes. Afirman que os científicos son persoas que se poden ver tan afectadas polos factores sociolóxicos que debemos pensar que todas as crenzas son igualmente problemáticas.
Bruno Latour e Steve Woolgar propoñen un concepto antropolóxico da ciencia e, xa que logo, o seu estudo por esta disciplina. Xunto coas influencias antropolóxicas, aúnan tamén correntes filosóficas como o pragmatismo, para crear algo así como unha epistemoloxía alternativa e adecuada "aos feitos". Conceptos craves nos seus estudos son o de tradución, inscrición, etc.
III. Algúns conceptos clave.
LEI CIENTÍFICA: Enunciado de forma universal que expresa relacións constantes entre fenómenos naturais, ou feitos, ou propiedades de cousas, e cuxa verdade foi suficientemente contrastada pola experiencia e a observación. En filosofía da ciencia discútese amplamente sobre formulacións rigorosas do concepto de lei científica. Normalmente relaciónalla co concepto de explicación científica, que se considera obxectivo fundamental de toda ciencia.
TEORÍA CIENTÍFICA: Conxunto de enunciados ordenados sistematicamente, (xeralmente leis científicas), que poden someterse a contrastación e por cuxo medio é posible a explicación e a predicción dos fenómenos da natureza. As teorías xorden da necesidade que ten o coñecemento humano de ir máis aló dos simples datos, ou feitos, inmediatos da experiencia e das meras xeralizacións empíricas para poder comprendelos e interpretalos.
HIPÓTESE: (do grego hypóthesis, do verbo hypotíthemi, pór debaixo: proposta, suposición) É unha suposición, ou un suposto, con miras a explicar algo. Referida á ciencia, é unha xeralización ou enunciado xeral que, en principio, supón unha interpretación de determinados feitos, e que adoptamos transitoriamente como verdadeira mentres a sometemos a confirmación ou refutación.
PARADIGMA: (do grego parádeigma, exemplar, modelo, exemplo). É a noción central da filosofía da ciencia de Th. Kuhn. A ciencia non é meramente un sistema teórico de enunciados que se desenvolven na mente dos individuos que se dedican a ela, senón que é unha actividade que leva a cabo unha comunidade de científicos, nunha época determinada da historia e en condicións sociais concretas. O desenvolvemento histórico da ciencia supón a existencia dun «paradigma», que Kuhn define como un conxunto de crenzas, valores e técnicas compartidos por unha comunidade científica.
CONTRASTACIÓN: (en inglés, testing) Conxunto de operacións, teóricas e experimentais, por medio das cales ponse a proba unha hipótese científica ou dunha teoría. Obedece á idea de que só a concordancia cos feitos xustifica unha hipótese ou unha teoría. Os seus posibles resultados son a confirmación ou a refutación.
FALSACIÓN: Procedemento metodolóxico para determinar se unha teoría, unha hipótese ou un enunciado son falsos. Unha teoría ou unha hipótese considérase falsada se resulta falsa unha das súas consecuencias.
VERIFICACIÓN: (do latín verificare, presentar como verdadeiro) É a comprobación da verdade dunha hipótese científica empírica. Nun sentido amplo, consiste no proceso de buscar probas en que apoiar a verdade dunha hipótese. No método hipotético-deductivo, e en sentido máis restrinxido, é o proceso de confirmación dunha hipótese ou dunha consecuencia lóxica deducida dela, coa intención de determinar a verdade da mesma.
REFUTACIÓN: Un dos dous posibles resultados, xunto coa verificación ou confirmación, na contrastación de hipótese. Unha hipótese é refutada ou negada cando é incompatible ou contraditoria cos feitos. É o contrario de verificación.
AXIOMA: (do grego axíoma, estimación, de axios, digno) ou POSTULADO. Enunciado ou proposición inicial dun sistema deductivo, non demostrada dentro do mesmo sistema, que se toma como punto de partida da demostración de calquera teorema do sistema.
TEOREMA: (do grego, theórema, o que se pode contemplar cos ollos ou co entendemento) Termo propio das ciencias matemáticas, que designa unha conclusión demostrada a partir de axiomas, ou postulados, e definicións. En lóxica, o enunciado que a modo de conclusión demóstrase por deducción a partir dun conxunto baleiro de premisas. É, xa que logo, unha verdade lóxica, unha verdade necesaria.
MÉTODO: (do grego méthodos, procura, investigación, de metá, cara a, e odós, vía, camiño) Segundo a etimoloxía, camiño que debe ser percorrido para chegar a un punto ou resultado, ou modo de facer unha cousa. En xeral, é o xeito de proceder racional para lograr un fin determinado, non só escollendo os medios convenientes, senón tamén póndoos en práctica segundo unha orde razoada, adecuado e consecuente, que se expresa mediante regras ou normas. O fin ou obxectivo que se quere obter, mediante un método, non ha de ser necesariamente científico, pero unha das características fundamentais do coñecemento científico é que se trata dun coñecemento metodolóxico.
MÉTODO HIPOTÉTICO-DEDUCTIVO: Método científico, propio das ciencias fácticas e oposto ao inductivismo, que sostén que as hipóteses científicas non se derivan da observación, senón que son producto da creatividade humana, que mediante elas intenta achar a solución a un problema. O recurso á experiencia só é necesario para a contrastación da hipótese, deducindo dela unha conclusión en forma de enunciado observacional, que se compara cos feitos. Os defensores deste método sosteñen que representa, tamén na ciencia, o modo común de razoar. Os seus pasos característicos son: formulación dunha hipótese, deducción dun enunciado observacional, contrastación do enunciado para determinar se se produce unha confirmación ou unha refutación da hipótese.
DEDUCCIÓN: (do latín deductio, acción de derivar ou facer descender, conducción; corresponde aos aristotélicos, apagogé, e apódeixis) Operación mental, chamada inferencia, pola que afirmamos a verdade dun enunciado partindo da verdade de enunciados coñecidos. Unha deducción toma a forma expresa dun razoamento, ou secuencia de fórmulas que ou son axiomas, ou teoremas, ou premisas ou fórmulas derivadas doutras mediante regras de inferencia.
INDUCCIÓN: (do latín inductio, acción de conducir, introducir, que traduce o grego epagogé, derivado de epagein, conducir, levar) Nun sentido xeral, xa desde a antigüidade clásica, encerra a idea de dirixirse un mesmo ou dirixir aos outros cara a un concepto xeral ou cara a unha verdade universal, a partir de casos menos xerais ou universais. Na práctica supón crer que do coñecemento dos feitos, directamente coñecidos que cumpren unha mesma propiedade, podemos pasar ao coñecemento de hipótese, leis ou teorías xerais. A inducción pode ser completa e incompleta.
FALSACIONISMO: A teoría sobre o método científico, de Popper, baseada na súa concepción da ciencia como sistema de conxecturas e refutacións, segundo a cal unha hipótese ou teoría científica é un enunciado universal, cuxa verdade non pode demostrarse, porque ningunha serie finita de observacións -ningún procedemento inductivo- pode establecer a confirmación dunha hipótese, pero cuxa falsidade si pode determinarse, mediante a refutación ou falsación da mesma.
DETERMINISMO: En xeral, a teoría que sostén que nada sucede ao azar, senón que todo débese a causas necesarias, de forma que, coñecendo as causas ou a suma de condicións necesarias dun suceso é posible prever a existencia e as características do efecto. Máis especificamente, o determinismo universal, tamén chamado determinismo causal, afirma que todo fenómeno do universo ocorre segundo leis causais; este determinismo pode chamarse tamén principio de causalidade. O determinismo filosófico sostén, en particular, que tamén as accións humanas están causalmente determinadas e son, xa que logo, previsibles e predictibles.
INDETERMINISMO: É a afirmación de que non todos os acontecementos ou fenómenos do universo están sometidos a leis causais, por oposición ao determinismo, ou principio de causalidad universal, que afirma que todo o que sucede débese a unha causa. Nun sentido metafísico, o indeterminismo sostén que non todo explícase pola presenza ou ausencia dunha causa necesaria, posto que, para os actos humanos existe o libre albedrío, ou a vontade humana libre.
PROGRESO: (do latín progressus, participio de progredi, ir cara a adiante) En xeral, desenvolvemento, avance ou cambio cara a «adiante», «cara a mellor», cara a unha situación comparativamente mellor que a presente. Normalmente, o termo úsase en sentido histórico e con el descríbese a característica que posúe a historia de ser un proceso lineal, que, avanzando desde o pasado ata o presente e cara ao futuro, produce, cando vai dirixido pola razón, o coñecemento e a ciencia, un aumento de benestar xeral e civilización.
EXPLICACIÓN CIENTÍFICA: É o obxectivo fundamental de toda ciencia. As ciencias pretenden, substancialmente e ante todo, dar explicacións sistemáticas e ben funda amentadas do máximo numero posible de regularidades naturais. Por explicación hai que entender, en principio, toda resposta que segue a un «por que?». Como as preguntas son ambiguas e poden facerse desde moitas perspectivas, os tipos de explicación que se intentan son tamén múltiples. Normalmente enténdese que as explicacións fanse recorrendo a leis e principios e que estes son satisfactorios. Non son explicacións satisfactorias, e non son, xa que logo científicas, aquelas que recorren á intervención de poderes ou seres imaxinarios; as que proveñen da chamada «filosofía popular», ou da «sabedoría popular» e as que son propias das técnicas e saberes prácticos.
COMPRENSIÓN: (do latín comprehensio, acción de captar globalmente) Nun sentido amplo, e en contextos filosóficos, equivale a «entender» os aspectos globais dunha cuestión ou problema, pero no ámbito das ciencias do espírito, emprégase nun sentido máis restrinxido, como oposto a «explicación». As ciencias da natureza «explican» os fenómenos físicos recorrendo a leis, sobre todo causales, mentres que as ciencias humanísticas ou morais, (denominadas tamén ciencias do espírito), como son a historia, a psicoloxía, a sociología, o dereito, a moral, a arte, a filosofía etc., é dicir, todas aquelas ciencias que, segundo Dilthey, configuran o mundo do espírito obxectivo, intentan «comprender» o seu obxecto.
HERMENÉUTICA: (do grego, hermeneia, tradución, explicación, expresión ou interpretación que permite a comprensión) En xeral significa, pois, a arte da interpretación dun texto, é dicir, a posibilidade de referir un signo ao seu designado para adquirir a comprensión. Actualmente, este termo designa unha teoría filosófica xeneral da interpretación.
INFERIR: (do latín inferre, levar, discorrer) Operación mental pola que dunha verdade coñecida pásase a outra non coñecida. Sacar unha consecuencia ou deducir unha cousa doutra.
EMPÍRICO: (do grego empeirikós, baseado na experiencia, experimentar). Etimoloxicamente, baseado na soa experiencia, como o saber dos antigos médicos, que se denominan a si mesmos empeirikoi - empíricos-, por oposición ao saber que provén dun coñecemento teórico ou de base racional. O uso actual conserva esta referencia á experiencia, ao experimento ou aos feitos; dise tamén fáctico, ou factual, por exemplo cando falamos de ciencias empíricas ou ciencias fácticas. Empírico, no ámbito epistemolóxico, é o que alcanza polos sentidos en oposición ao que se alcanza, mediante a razón.
IV. Algúns puntos de discusión.
A. A natureza das afirmacións e dos conceptos científicos: o asunto do empirismo na ciencia.
A ciencia tira conclusións sobre o modo que o mundo é, e o modo que a teoría científica se relaciona a ese mundo. A ciencia tíraas por medio de evidencias, de experimentación, dedución lóxica, e pensamento racional a fin de examinar o mundo e os individuos que existen dentro da sociedade. Ao facer observacións dos individuos e os seus arredores, a ciencia busca explicar os conceptos da vida diaria.
Un concepto central en filosofía da ciencia é o empirismo, ou dependencia da evidencia. Empirismo é a visión de que o coñecemento deriva da experiencia do mundo. Nese sentido, as afirmacións están suxeitas e son derivadas de nosas experiencias ou observacións. As hipóteses científicas desenvólvense e téstanse a través de métodos empíricos por medio de observacións e experimentos. Unha vez reproducidos dabondo, a información resultante conta como probas sobre as que a comunidade científica desenvolve teorías que se propoñen explicar os feitos do mundo.
As observacións inclúen a percepción, e entón danse os actos cognitivos propiamente ditos. Isto é, as observacións están por si soas enquistadas na nosa comprensión de como funciona o mundo; se esta comprensión mudar, as observacións poden tamén aparentemente mudar.
Os científicos tentan usar a indución, a dedución e os métodos cuasi-empíricos e invocar metáforas conceptuais chaves para articular as observacións nunha estrutura coherente e autoconsistente.
1. Realismo científico (ou empirismo inxenuo) versus instrumentalismo.
a) O realismo científico, ou empirismo inxenuo, é a visión de que o universo se explica como realmente é a través das afirmacións científicas. Os realistas defenden que cousas tales como electrons e campos magnéticos existen realmente. É inxenuo no sentido de igualar os modelos científicos coa verdade, aínda que é a visión que acostuman adoptar a maior parte dos científicos.
b) En contraste co realismo, o instrumentalismo defende que as nosas percepcións, ideas e teorías científicas non refleten necesariamente o mundo real con precisión, aínda que sexan uns instrumentos útiles para explicar, predicir e controlar as nosas experiencias. Para un instrumentalista, os eléctrons e os campos magnéticos poden existir ou non de feito. Para os instrumentalistas, o método empírico úsase para facer non máis do que mostrar que teorías son consistentes coas observacións. O instrumentalismo está maiormente baseado na filosofía de John Dewey e, dun modo máis xeral, o pragmatismo, o cal influenciouse por filósofos como Willian James e Charles Sanders Peirce.
2. Construtivismo social.
Unha área de interese entre historiadores, filósofos, e sociólogos da ciencia é a extensión na cal as teorías científicas se amoldan aos seus contextos políticos e sociais. Ese concepto usualmente coñécese como construtivismo social. O construtivismo social é nun sentido unha extensión do instrumentalismo que incorpora os aspectos sociais da ciencia. Na súa forma máis forte, ve a ciencia como un mero discurso entre científicos, co feito obxectivo desempeñando pouco papel, se desempeñar algún. Unha forma máis fraca da posición construtivista pode defender que os factores sociais desempeñen un papel importante na aceptación de novas teorías científicas.
Do lado máis forte, a existencia do planeta Marte é irrelevante, desde que todo o que realmente temos son observacións, teorías e mitos, os cales son construídos por si sós a través da interacción social. Deste lado, as afirmacións científicas son a respeito dunha sobre a outra, e o test empírico é non máis que algo para checar a consistencia entre diferentes conxuntos de teorías socioloxicamente construídas. Ese lado rexeita o realismo. Tórnase difícil, entón, explicar como a ciencia se difire de calquera outra disciplina; igualmente, con todo, tórnase difícil dar un parecer do extraordinario éxito da ciencia en producir tecnoloxía aplicábel.
Do lado máis fraco, pódese dicir que o planeta Marte ten unha existencia real, separada e distinta das nosas observacións, teorías e mitos relacionados. Aínda que as teorías e observacións son construídas socialmente, parte do proceso de construción inclúe o asegurar a correspondencia dalgún tipo con esa realidade. Deste xeito, as afirmacións científicas son sobre o mundo real. A cuestión crucial para ese lado é explicar esa correspondencia. Cal é a xustificación da reivindicación de que as fotos da última leva son nalgún sentido máis reais que o mito romano sobre Marte? É importante, entón, para os Construtivistas Sociais considerar como se xustifican as afirmacións científicas.
3. Análise e reducionismo.
a) Análise é a actividade de dividir unha observación ou teoría en conceptos máis simples a fin de comprendelos. A análise é tan esencial para a ciencia canto para todos os emprendimentos racionais. Sería imposíbel, por exemplo, describir matematicamente o movemento dun proxectil sen separar a forza da gravidade, o ángulo de proxección e a velocidade inicial. Somente é posíbel despois desa análise formular unha teoría adecuada do movemento .
b) O reducionismo en ciencia pode ter diferentes sentidos. Un tipo de reducionismo é a crenza que todos os campos de estudo están en última instancia suxeitos a explicación científica. Talvez un suceso histórico poida explicarse en termos sociolóxicos e psicolóxicos, os cales tamén poderían ser descritos en termos de psicoloxía humana, e a cal á súa vez podería ser descrita en termos de química e física. O suceso histórico foi reducido a un evento físico. Iso podería implicar que o suceso histórico non existe fóra do suceso físico, negando a existencia dun fenómeno emerxente.
Daniel Dennett inventou o termo greedy reductionism (reducionismo ganancioso) para describir o presuposto de que tal reducionismo era posíbel. El afirma que é apenas "má ciencia", buscar atopar explicacións que son apelativas ou elocuentes, máis do que aquelas que están en uso en predicir un fenómeno natural.
Os argumentos en contra do reducionismo ganancioso a través de referencia ao fenómeno emerxente confían no feito de que de que en sistemas auto-referenciais pódese dicir conter máis información do que pode ser descrita por medio de análise individual das súas partes compoñentes. Como exemplos inclúense compoñentes que conteñen ligazóns estrañas, organización fractal e atractores estraños en espazo de fase. A análise de tales sistemas necesariamente destrúe información, xa ue o observador ten de seleccionar unha mostra do sistema que poida ser na mellor das hipóteses parcialmente representativas. A teoría da información pode usarse para calcular a magnitude de información perdida e é unha das técnicas aplicadas pola teoría do caos.
B. A xustificación de afirmacións científicas.
As máis poderosas afirmacións en ciencia son aquelas con máis amplas aplicacións, A terceira lei de Newton — "para cada acción hai unha reacción igual e en sentido contrario" — é unha afirmación poderosa porque se aplica a cada acción, en calquera lugar, e en calquera tempo. Porén non é posíbel para os científicos testar cada incidencia dunha acción, e atopar unha reacción. Como, entón, poden eles afirmar que a Terceira Lei é en todos os sentidos verdadeira? Eles levan, é claro, testado moitas, moitas accións, e en cada unha foron capaces de atopar a reacción correspondente. Aínda así non poderemos ter certeza que cando a testarmos a próxima vez se confirmará de novo.
1. Indución.
Unha solución para ese problema está en confiar na noción de indución. O raciocinio indutivo mantén que se unha situación se sustenta en todos os casos observados, entón a situación se sustenta en todos os casos. Entón despois de completar unha serie de experimentos que soportan a Terceira Lei, está xustificado manter que a lei se sustente en todos os casos.
Explicar o porqué da indución comumente funciona ten sido un tanto problemático. Non se pode usar dedución, o proceso usual de se mover loxicamente da premisa á conclusión, porque non hai un simple siloxismo que permite tal movemento. Non importa cantas veces os biólogos do século XVII observaron cisnes brancos, e en cantas diferentes localizacións, non hai ningunha vía dedutiva que leve á conclusión de que todos os cisnes son brancos. Isto é así tamén, ou a conclusión sería errada, como se tornou máis tarde. Similarmente, é ao menos posíbel que unha observación feita mañá que mostre unha ocasión en que unha acción non se acompaña por unha reacción; o mesmo é verdade para calquera lei científica.
Unha resposta foi a de concibir unha forma diferente de argumento racional, unha que non confíe en dedución. A dedución permite a alguén formular unha verdade específica desde unha verdade xeral: todos os corvos son negros; isto é un corvo; entón é negro. A indución meramente permite alguén a formular a probabilidade da verdade dunha serie de observacións específicas: isto é un corvo e é negro; isto é un corvo e é negro; entón a nosa mostra de corvos demostran que corvos son negros;
O problema da indución é un dos considerábeis debates e de importancia na filosofía da ciencia: a indución pode ser xustificada con certeza, e se for, como?
2. Falseabilidade.
Outra forma de usar a lóxica para xustificar afirmacións científicas, discutida formalmente por Karl Popper por primeira vez , é a Falseabilidade. Ese principio afirma que, para ser útil (ou mesmo completamente científica), unha afirmación científica ("feito", teoría, "lei", principio, etc.) ten de ser falsificábel, isto é, capaz de probarse como errada. Sen esa propiedade, sería difícil (se non imposíbel) testar a afirmación científica contra a evidencia. A meta da falsificación é reintroducir o raciocinio dedutivo dentro do debate. Non é posíbel deducir unha afirmación xeral dunha serie de afirmacións específicas, mais é posíbel para unha afirmación específica probar que unha afirmación xeral é falsa. Atopar un cisne negro pode ser suficiente para mostrar que a afirmación xeral de que "todos os cisnes son brancos" é falsa.
A falseabilidade ordenadamente escapa do problema da indución, porque ela non fai uso do raciocinio indutivo. Con todo, introduce as súas propias dificuldades. Cando unha aparente falsificación ocorre, sempre é posíbel inserir un engadido a unha teoría que a fará desfalsificada. Entón, por exemplo, os ornitoloxistas poderían simplemente ter argumentado que o gran paxaro negro atopado na Australia non era un membro do xenero Cygnus, mais dalgún outro, ou talvez algún novo.
O problema co falsificacionismo é que teorías científicas son simplemente nunca falsificabeis. Isto é, sempre é posíbel engadirlle hipóteses ad hoc a unha teoría para salvala da falsificación. Fica entón incluído un xulgamento de valor no rexeitamento de calquera teoría.
3. Coherentismo.
Ambas indución e falsificación tentan xustificar as afirmacións científicas por referencia a outras afirmacións científicas. Ambas tentan evitar o problema do criterio, no cal calquera xustificación precisa ser á súa vez xustificada, resultando nunha regresión infinita. O argumento da regresión ten sido usado para xustificar un modo de saír da regresión infinita, o fundamentalismo. Este postula que hai algunhas afirmacións básicas que non requeren xustificación. Ambas indución e falsificación son formas de fundamentalismo en tanto que confían en afirmacións básicas que derivan directamente de observacións.
O modo no que as afirmacións básicas se derivan da observación complica o problema. A observación é un acto cognitivo; isto é, está a cargo de nosa comprensión existente, noso conxunto de crenzas. Unha observación dun tránsito de Venus requere unha ampla extensión de crenzas auxiliares, como aquelas que descreben a óptica dos telescopios, a mecánica da montaxe dos telescopios, e un entendimento de mecánica celeste. Ao primeiro sinal, a observación non parece ser "básica".
O coherentismo oferece unha alternativa ao afirmalas por seren partes dun sistema coherente. No caso da ciencia, o sistema usualmente tómase como se fose o conxunto completo de crenzas dun individuo ou da comunidade de científicos. W. V. Quine argumentou un concepto coherentista para ciencia. Unha observación do tránsito de Venus xustifícase por ser coherente coas nosas crenzas sobre óptica, montaxe de telescopios e mecánica celeste. Onde esta observación está nas probabilidades de que unha desas crenzas auxiliares será requeridas para quitar a contradición.
4. A Navalla de Occam.
A navalla de Occam é outra notábel lapidadora na filosofía da ciencia. William de Ockham suxeriu que se debe optar pola explicación máis simple do fenómeno. Non suxere que sexa certa a máis simple, senon que a "máis simple" moitas veces tórnase máis probábel de ser certa (para entender a natureza do evento despois que aconteceu) en comparación a outra explicacion "máis complexa".
A Navalla de Occam usouse normalmente como regra de eliminación para escoller de entre hipóteses igualmente explicativas (isto é, teorías) sobre un ou máis fenómenos observados.
Poisque xeralmente para cada teoría existen un infinito número de variacións que son igualmente válidas coa información actual, aínda que predicen diferentes desenrolares nalgunhas circunstancias, a Navalla de Occam está implícita en cada instancia da investigación científica. Como exemplo, considere a famosa teoría de Newton "para toda a acción hai unha reacción igual e en sentido contrario". Unha teoría alternativa podería dicir que "para toda a acción hai unha reacción igual e en sentido contrario, excepto en 12 de xaneiro de 2055 cando a reacción terá metade da intensidade". Iso é virtualmente unha adición absurda, viola a Navalla de Occam principalmente porque é unha adición gratuita, xunto cunha infinidade doutras teorías alternativas. Con certeza sen unha regra como a Navalla de Occam xamais habería algunha xustificación filosófica ou práctica para os científicos avanzaren calquera teoría alén das súas infinitas competidoras, e a ciencia non tería poder preditivo algún.
Alén da Navalla de Occam ser largamente, e filosoficamente comprensíbel, regra de selección extra-evidencial usada, existen agora novos conceptos matemáticos similares baseados na teoría da información que equilibran o poder explicativo coa simplicidade, tales como a inferencia da mínima extensión da mensaxe.
Frecuentemente abúsase da Navalla de Occam e cítase onde é inaplicábel. Non di que a contabilización máis simple teña que ser preferida a pesar da súa incapacidade de explicar resultados anomalos, excepcións, ou outros fenómenos en cuestión. O principio da falsificabilidade requer que algunha excepción que poida ser reproducida de forma confiábel debería invalidar a teoría máis simple, e a próxima contabilización máis simple que pode na verdade incorporar a excepción como parte da teoría debería entón ser aceptada primeiro.
C. Infalibilidade científica.
Unha cuestión crítica en ciencia é, ata que grao o actual corpo do coñecemento científico pode tomarse como indicador do que é realmente "verdade" a respeito do mundo físico en que vivemos. A aceptación do coñecemento como se fose absolutamente "verdadeiro" e inquestionábel (no sentido da teoloxía ou a ideoloxía) chámase cientificismo.
Entre tanto, é común para os membros do público xeral teren a visión oposta de ciencia — moitas persoas leigas consideron que os científicos están facendo afirmacións infalíbeis. A ciencia serve no proceso de tomada de decisións por consenso por persoas de diversos puntos de vistas éticos e morais veñen para concordaren. Nas sociedades seculares e tecnolóxicas, sen unha concepción máis forte de realidade baseada noutros terreos relixiosos ou morais, a ciencia ver a servir como un árbitro primario. Iso leva ao abuso do diálogo científico para fins políticos ou comerciais.
O interese sobre da gran disparidade entre como científicos traballan, e de como os seus traballos se perceben, levou a campañas públicas a educaren as persoas leigas sobre escepticismo científico e o método científico.
Paul Feyerabend argumentou que ningunha descrición de método científico pode ser abranxente dabondo para incorporar todos os conceptos e métodos usados polos científicos. Feyerabend obxectou ao método científico prescritivo nos campos que tal método podería sufocar e barrar o progreso científico. Feyerabend afirmou: "o único principio que non inhibe o progreso é: todo vale".
FONTES DE CONSULTA E INFORMACIÓN