O 30 de xaneiro conmemórase -sempre é importante "lembrar en compañía"- o Día da Paz e da Non-violencia. Unha pomba branca e Gandhi son os seus símbolos, e sobre todo na arte "máis alá da técnica". Hoxe falaremos de símbolos. Xa falaremos outro día de paz, non-violencia, Gandhi, pombas e ... aguias.
A arte non só está relacionado coa esfera dos sentimentos. Tampouco é só un conxunto híbrido desas emocións xunto a coñecementos sobre o autor, as técnicas ou os estilos. A arte responde a un proceso de procura e comunicación onde se materializa todo un mundo simbólico. Para descodificar a mensaxe que nos quere transmitir a obra artística, o espectador debe coñecer, xa que logo, certas claves simbólicas ou símbolos propios desta linguaxe.
Un símbolo é unha representación da realidade que se percibe a través dos sentidos, en base a trazos que se asocian a devandita realidade por unha convención social (do grego, symbolon, "unir"). Unha característica fundamental do símbolo é o seu alto contido significativo. Cando ese símbolo ten un carácter universal, non simplemente convencional, achégalle á obra de arte un innegable valor imperecedero. É probable que este tipo de símbolos procedan dunha gramática expresiva subconsciente universal. Existen algunhas formas xeométricas que presentan unha simboloxía universal: o círculo (equilibrio); a liña vertical (poder ou autoridade); o ángulo agudo (agresividade); o cadrado (estatismo); a elipse (femineidade); a espiral (dinamismo)
Carl Jung destacou a raíz subconsciente dos símbolos como arquetipos universais. En ocasións, esa simbolización nace por simple proxección cultural a partir de analogías observadas na natureza ou se circunscribe a unha época ou cultura determinadas.
O mundo dos símbolos percorre toda a historia da arte. Máis aínda, podemos afirmar que a arte nace coa atribución de categoría de símbolo a un trazo ata accidental sobre unha tablilla de barro (as tablillas de Bomblos). Con todo, se hai algunha época da historia na que é incontestable o recurso aos símbolos, esta é a Idade Media, tal como ten destacado o célebre semiólogo, Umberto Eco. Durante ese período histórico, todas as representacións artísticas están infestadas de significación simbólica. Pola súa intención didáctica, son de especial valor os relevos das columnas, baseas, capiteis, tímpanos, gárgolas, etc. Ata, o templo en si representa unha imaxe cósmica do universo, unha imitación da Montaña Sacra ou un reflexo dunha realidade máis alta.
En definitiva, o símbolo non é un elemento de orde racional ou científico. O símbolo é a plasmación expresiva dun conxunto de crenzas que parecen arrincar do universo psíquico e espiritual dos primeiros humanos. Así pois, non só nos mostra emocións profundamente enraizadas, senón que sobre todo transmite coñecementos. Este feito implica o carácter didáctico e pedagóxico que se lle supón tamén á arte.
Neste sentido, a arte paleocristiano é un exemplo paradigmático. Esa arte funeraria nacido no século II nas catacumbas por razóns de seguridade deu lugar, como recorda Román Gubern, a unha verdadeira imaxinería underground e hermética, propia dunha cultura marxinal. Dous dos seus elementos máis característicos son as imaxes do áncora e do peixe. O áncora, pola súa forma de cruz, simbolizaba a Redención. Era unha crux dissimulata. En canto ao peixe, esa foi a primeira representación de Cristo. O motivo desa simbolización procedía neste caso da súa matriz lingüística (ICHTHYS, que en grego significa peixe, pero que é un acróstico de Iesus Christu Theou Hyros Soter: Jesús Cristo Fillo de Deus Salvador).
Obsérvase pois o alto contido significativo dos símbolos. Pero aínda máis. Como sinala un de máis destacados estudiosos da arte, Edwin Panofsky, os símbolos manifestan as nosas máis profundas crenzas relixiosas ou metafísicas. Como exemplo, propón a análise de dous casos históricos. Os antigos exipcios momificaban aos seus mortos e preparábanlles a súa vida de ultratumba, polo que as súas estatuas funerarias plasmaban as necesidades desa vida futura (abundancia de comida, bebida, escravos,...). Pola súa banda, os gregos, máis preocupados pola vida na terra, invertiron o punto de vista: eran capaces de queimar aos seus mortos e en todo caso a tumba grega era un memorial da vida terrea do defunto.
O símbolo nace como expresión de crenzas relixiosas e ao mesmo tempo de ideas abstractas no Antigo Exipto a través do uso da súa escritura jeroglífica, á que se lle asigna un significado de saber sacro. Nas relixións semíticas, na hindú ou na grega o símbolo serviu de base para representar seres mitológicos como expresión de valores morais da sociedade. Desde a Idade Media usáronse tamén símbolos para expresar pertenza a un señor feudal ou a un territorio. É a antesala das bandeiras nacionais. Na actualidade, o uso de elementos simbólicos esténdese a moi diversos tipos de ámbitos e actividades. Vivimos nun mundo infestado de símbolos. Pero o seu valor matricial como expresión de profundas crenzas e sentimentos segue vixente. De aí os conflitos sociais que emerxen do uso ou abuso dos mesmos.
En canto á orixe do significado dos símbolos, podemos recorrer a distintos niveis de interpretación. Algúns símbolos, pola súa universalidade, parecen indicar unha procedencia psicolóxica profunda, subconsciente. Outros parecen responder a unha proxección cultural a partir de analogías observadas na natureza: a melena do león é vista como signo de realeza; o pescozo erguido da jirafa, do camelo ou do galo represéntannolo como animais elegantes e presuntuosos; a mirada nocturna da lechuza simbolizaba a vixiancia e o saber, que ve a pesar da escuridade; … a través de velas, flores, bolboretas, reloxos de area ou cranios representamos o efémero da vida.
En canto á súa extensión xeográfica e histórica, observamos tamén variacións. Algúns símbolos teñen significacións distintas segundo os contextos culturais nos que nos movamos. Por exemplo, a imaxe da pomba representa a Venus entre os gregos; entre os cristiáns, á Santísima Trindade; e na cultura oriental non posúe relevancia simbólica. Outro exemplo é o da flor de loto, que na cultura occidental é tan só unha planta, mentres que para o budismo significa a pureza esencial. Outros, en fin, son meramente conxunturais a un momento histórico concreto ou a un evento determinado e esgótanse nel. Son as iconas empregadas para representar algún acontecemento deportivo ou social de certa relevancia. Noutros casos un símbolos pode nacer nun contexto cultural determinado, transcender ao seu momento e motivo inicial e pervivir durante séculos noutras culturas: a verticalidad, centralidade e soporte do mundo da representación medieval do Tetramorfos aparece xa nalgunhas representacións exipcias de Osiris.
Polo tanto, o descoñecemento das claves simbólicas da arte impide comprender o obxecto artístico en toda a súa riqueza e amplitude. Pero non só cando nos referimos á arte no pasado. Non teremos unha imaxe total da arte do século XX se non coñecemos as súas claves simbólicas. Así ocorre, por exemplo, nos símbolos da fouce e o martelo como expresión do partido dos traballadores do realismo socialista; no Guernica de Picasso (o touro, a brutalidade; o cabalo, o pobo); na pintura de Dalí, existen múltiples referencias simbólicas, non só de tipo cultural e psicolóxico (os reloxos derreténdose, como expresión da inaprensibilidade do tempo), senón tamén científico (o uso de relacións matemáticas nos seus cadros) xunto coa numeroloxía cabalística.
No hay comentarios:
Publicar un comentario